Μετακανονικός

Στον τύπο αυτό εντάσσονται ειδώλια που αποτελούν, τυπολογικά, ύστερα δείγματα της παραλλαγής Χαλανδριανής αλλά παρεκκλίνουν από αυτόν στην διάταξη των πήχεων. Συγκεκριμένα, οι πήχεις αποδίδονται είτε αντικριστοί, όπως στον τύπο Πλαστηρά, είτε ο αριστερός κάτω από τον δεξιό είτε τοποθετημένοι ο ένας οριζόντια και ο άλλος διαγώνια ή και οι δύο διαγώνια στο στήθος είτε σε ασαφή διάταξη. Η πλειονότητα παριστάνει γυναικείες μορφές. Σε ορισμένα παρατηρείται πλαστική ή εγχάρακτη απόδοση των λεπτομερειών της κεφαλής. Είναι γενικά επιπεδόμορφα και διακρίνονται για την συνοπτική και παρακμιακή απόδοση των επί μέρους τμημάτων του σώματος. Με εξαίρεση ένα από μόλυβδο, είναι μαρμάρινα και τα ύψος τους κυμαίνεται από 7,4 έως 36 εκ.

Ειδικής μορφής

Σ' αυτά εντάσσονται ανδρικές μορφές εν δράσει, καθήμενες ή ημικαθήμενες και συμπλέγματα μορφών. Στις ανδρικές μορφές εν δράσει εντάσσονται κυνηγοί/πολεμιστές, μουσικοί και ο "εγείρων πρόποσιν". 

Κυνηγοί . Πολεμιστές

Παριστάνουν όρθιες ανδρικές μορφές, ύψους 9-30 εκ., που κατά κανόνα φέρουν τελαμώνα, αρκετά συχνά ζώνη, ενίοτε εγχειρίδιο και αιδυοθύλακο, και σε μερικές περιπτώσεις κυκλικό ή κωνικό πύλο. Αρκετά συχνά έχουν μικρούς ανάγλυφους μαστούς που απέχουν πολύ μεταξύ τους και πλαστική απόδοση των χαρακτήρων του προσώπου και άλλων λεπτομερειών της κεφαλής, ενώ σχεδόν πάντοτε έχουν σαφή δήλωση του φύλλου. Συνηθέστερα ο δεξιός πήχης είναι τοποθετημένος οριζόντια στην περιοχή του στομάχου και ο αριστερός παράλληλα προς τον τελαμώνα και διαγώνια στο στήθος, ενίοτε όμως είτε μόνο ο αριστερός ή και οι δύο πήχεις στρέφονται έντονα προς τα άνω, σχεδόν παράλληλα προς τους βραχίονες, ή είναι τοποθετημένοι οριζόντια στην περιοχή του στομάχου κατά την κανονική διάταξη.

Μουσικοί

Σ' αυτά εντάσσονται οι αυλητές και τριγωνιστές δηλαδή αρπιστές.

Αυλητές

Πρόκειται για όρθιες ανδρικές μορφές, με ύψος που κυμαίνεται από 20 ένας 34 εκ. Το κεφάλι έχει έντονη κλίση προς τα πίσω. Με τους προτεταμένους βραχίονες και τους ανυψωμένους πήχεις φέρουν στο στόμα πνευστό μουσικό όργανο, που σε μία περίπτωση είναι διπλός μουσικός αυλός, ενώ στις άλλες ερμηνεύεται ως αυλός του Πανός. Τα σκέλη αποδίδονται σε διάσταση σε όλο το ύψος τους και πατούν σε σύμφυτη ορθογώνια βάση. Τα εξωτερικά περιγράμματα της λεκάνης και των μηρών είναι έντονα κυρτά. Τα γεννητικά όργανα αποδίδονται με χαμηλό τριγωνικό εξόγκωμα. Σε μια περίπτωση παρατηρείται προσπάθεια απόδοσης των πλευρών και των μυών του στομάχου με αυλακώσεις.

Τριγωνιστές

Οι μουσικοί κάθονται σε συμφυείς σκύμποδες με τέσσερα πόδια ή - σπανιότερα - σε θρόνους με περίτεχνα ερεισίνωτα. Στην δεξιά πλευρά τους κρατούν τρίγωνο που στηρίζεται στο δεξιό μηρό τους και φέρει κόσμημα σε σχήμα ράμφους πάπιας ή κεφαλής κύκνου. Το κεφάλι τους κλίνει προς τα πίσω, η πλάτη είναι όρθια, τα σκέλη παράλληλα μεταξύ τους και τα πέλματα παράλληλα προς το έδαφος. Συνήθως στηρίζουν τον δεξιό πήχη στην βάση του τριγώνου και κρούουν τις χορδές με την δεξιά άκρα χείρα, ο αριστερός βραχίονας είναι προτεταμένος και κρατάει το μουσικό όργανο από την μπροστινή - λοξή ή τοξωτή - πλευρά του. Φέρουν σαφή δήλωση του φύλλου.

Προπίνων ή εγείρων πρόποσιν

Η μορφή κάθεται σε συμφυή σκίμποδα με τέσσερα πόδια, με το κεφάλι να κλίνει έντονα προς τα πίσω, την πλάτη όρθια, τα σκέλη λαξευμένα χωριστά και παράλληλα μεταξύ τους και τα πέλματα παράλληλα προς το έδαφος. Το φύλλο δεν δηλώνεται. Ο αριστερός βραχίονας είναι διπλωμένος στην περιοχή του στομάχου, ενώ ο προτεταμένος δεξιός κάμπτεται στον αγκώνα και με τον ανυψωμένο πήχη κρατάει μικρό κυλινδρικό κύπελλο.

Καθήμενες μορφές

Συνιστούν μια μικρή ομάδα και κατά κανόνα παριστάνουν γυναικείες μορφές, αν και το φύλλο σπάνια δηλώνεται με σαφήνεια. Το ύψος κυμαίνεται από 3,7 έως 23 εκ. Οι μορφές παρίστανται σε παθητική στάση, καθήμενες σε συμφυείς σκίμποδες με τέσσερα πόδια και σε μια περίπτωση σε θρόνο. Τα σκέλη στις περισσότερες περιπτώσεις είναι παράλληλα μεταξύ τους και λαξευμένα χωριστά, είτε σε όλο το ύψος τους είτε μόνο στην περιοχή των κνημών.

Συμπλέγματα μορφών

Παριστάνουν δύο ή περισσότερες μορφές σε παρατακτική ή κατακόρυφη διάταξη.

Συμπλέγματα σε παρατακτική διάταξη

Αυτά απαντούν σε τρεις παραλλαγές. Στην πρώτη εντάσσονται τα συμπλέγματα δύο μορφών που στέκονται η μία δίπλα στην άλλη, έχοντας τον ένα βραχίονα διπλωμένο στην περιοχή του στομάχου, ενώ με τον άλλο αγκαλιάζουν την άλλη μορφή από τους ώμους ή την ράχη. Στην δεύτερη παραλλαγή πρόκειται για δύο γυναικείες μορφές, οι οποίες στέκονται η μία δίπλα στην άλλη επάνω σε σύμφυτη επιμήκη βάση, έχοντας τους βραχίονες διπλωμένους κάτω από τους μαστούς κατά την κανονική διάταξη. Στην τρίτη παραλλαγή ανήκει ένα σύμπλεγμα τριών μορφών από τις οποίες οι δύο (ανδρικές), που πατούν με ανοικτά σκέλη σε σύμφυτη επιμήκη βάση, υποβαστάζουν μια καθήμενη μορφή και κάπως μικρότερη σε μέγεθος γυναικεία μορφή, η οποία έχει τους βραχίονες διπλωμένους στην περιοχή του στομάχου κατά την κανονική διάταξη.

Συμπλέγματα σε κατακόρυφη διάταξη

Πρόκειται για δύο γυναικείες μορφές, μία μεγαλύτερη και μία μικρότερη, με τους βραχίονες διπλωμένους στην περιοχή του στομάχου κατά την κανονική διάταξη, οι οποίες αποδίδονται σε στάση που θυμίζει ακροβάτες, η μικρότερη μορφή στέκεται στο κεφάλι της μεγαλύτερης. Οι δύο μορφές διαφέρουν μόνο κατά το μέγεθος, συγκεκριμένα η μεγαλύτερη είναι σχεδόν διπλάσια της μικρότερης, κατά τα λοιπά είναι σχεδόν πανομοιότυπες. Σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχει σαφής δήλωση του ηβικού τριγώνου.

 Σε υβριδικά ειδώλια εντάσσονται οι ενδιάμεσες , μεταβατικές μορφές οι οποίες συνδυάζουν χαρακτηριστικά των σχηματικών και των πρωιμότερων φυσιοκρατικών ειδωλίων.

Τα διάφορα δείγματα που έχουν βρεθεί ανήκουν στις παρακάτω περιόδους της ΠΚ.

ΝΝ Ι (5.300-4.300 π.Χ.)

Νεώτερη Νεολιθική I Περίοδος (5.300-4.300 π.Χ.)

Τα πρωιμότερα μέχρι στιγμής γνωστά ειδώλια χρονολογούνται στην ΝΝ περίοδο και είναι κατά κανόνα μαρμάρινα. Στα ειδώλια αυτά περιλαμβάνονται όρθιες και καθήμενες στεατοπυγικές μορφές, ενός τύπου ευρέως γνωστού κατά την Νεολιθική εποχή στην Ηπειρωτική Ελλάδα, την Κρήτη, την Μικρά Ασία και την Βαλκανική, και σχηματικά βιολοειδή και βοτσαλόσχημα ειδώλια.

Στην περίοδο αυτή ανήκουν τα μαρμάρινα ειδώλια που προήλθαν από τον ΝΝ Ι οικισμό του Σάλιαγκου και τα οποία ανήκουν και στους δύο αυτούς τύπους. Συγκεκριμένα, μια καθήμενη στεατοπυγική μορφή, ένα βιολοειδές και τέσσερα βοτσαλόσχημα ειδώλια, γεγονός που αποδεικνύει την συνύπαρξη και την παράλληλη εξέλιξη των σχηματικών και των φυσιοκρατικών ειδωλίων ήδη από την Νεολιθική περίοδο.

Στην ίδια περίοδο ανήκουν τα τρία πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν στον ΝΝ Ι οικισμό της Φτελιάς Μυκόνου. Το πρώτο είναι μικρό, του γνωστού στεατοπυγικού τύπου. Το δεύτερο έχει ύψος 30 εκ. και είναι τελείως ασυνήθιστο. Ο πολύ ψηλός, κυλινδρικός ρυθμός απολήγει σε λυρόσχημο κεφάλι, επίπεδο στην κορυφή, με έντονη κλίση προς τα πίσω και ανάγλυφη μύτη. Ο κορμός είναι τριγωνικός, με μικρές κωνικές προεξοχές στην θέση των μαστών, βραχίονες που δηλώνονται με πτερυγιόσχημες αποφύσεις στους ώμους, μικρή κοιλότητα στο σημείο του ομφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς. Από το τρίτο ειδώλιο σώζονται μόνο το ωοειδές κεφάλι, επίσης με κλίση προς τα πίσω, και ο ψηλός κυλινδρικός λαιμός. Η μύτη είναι ανάγλυφη, το στόμα δηλώνεται με μικρή οριζόντια αυλάκωση και τα αυτιά αποδίδονται με μηνοειδείς προεξοχές, καθεμιά από τις οποίες φέρει τρεις κάθετες διατρήσεις.

Τρεις άλλες όρθιες και μια καθήμενη στεατοπυγική μορφή αναφέρονται από την Νάξο, Αμοργό και ίσως Σχινούσα.

Στην ίδια περίοδο φαίνεται να ανήκει και ένα εντελώς ασυνήθιστο σχηματικό ειδώλιο από πηλό που βρέθηκε πρόσφατα στο Ακρωτήρι Θήρας. Κεφάλι και λαιμός δηλώνονται με ραβδόσχημη προεξοχή που παρουσιάζει έντονη κλίση προς τα πίσω και το σώμα είναι τριγωνικού σχήματος και έχει προέχοντες κωνικούς μαστούς.

ΝΝ ΙΙ ή ΤΝ (4.300-3.200 π.Χ.)

 Νεώτερη Νεολιθική ΙΙ ή Τελική Νεολιθική (4.300-3.200 π.Χ.)

Στην περίοδο αυτή ανήκουν τα οκτώ πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν στην Κεφάλα Κέας. Όλα σώζονται αποσπασματικά εκτός από ένα. Τα τέσσερα από αυτά είναι κορμοί, τρία είναι κεφάλια και ένα είναι ολόκληρο. Τα κεφάλια χαρακτηρίζονται από την έντονη κλίση προς τα πίσω, την προέχουσα μύτη και την απουσία άλλων χαρακτηριστικών του προσώπου. Οι κορμοί, που θεωρείται ότι ανήκουν σε γυναικείες μορφές, έχουν μικρούς ανάγλυφους μαστούς και βραχίονες που δηλώνονται με τραπεζιόσχημες προεξοχές στους ώμους. Το ολόκληρο ειδώλιο παριστάνει ανδρική ιθυφαλλική μορφή και έχει κεφάλι που δηλώνεται με κατακόρυφη τριγωνική προεξοχή, χωρίς καμιά δήλωση των χαρακτηριστικών του προσώπου.

ΠΚ Ι (3.200-2.800 π.Χ.)

Βιολόσχημα. Αυτά έχουν προέλθει από ΠΚ τάφους της Νάξου, της Πάρου, της Αντιπάρου, της Σίφνου, του Δεσποτικού, της Αμοργού, της Κίμωλου, της Αγίας Ειρήνης και του Ακρωτηρίου.

Βιολοειδή. Έχουν προέλθει από ΠΚ τάφους της Νάξου, της Πάρου, της Αντιπάρου, του Δεσποτικού, της Αμοργού και του Ακρωτηρίου.

Τύποι με τονισμένους ώμους. Αυτά έχουν προέλθει από ΠΚ τάφους της Νάξου, της Πάρου, της Αντίπαρου, της Φυλακωπής και του Ακρωτηρίου.

Πτυόσχημοι. Μόνο δύο δείγματα είναι γνωστά, το ένα από τον Τ103 του Πύργου της Πάρου και το άλλο από τον Τ137 στα Ζαμπούρια του Δεσποτικού.

Πτυόσχημοι με δύο γωνιώδεις εγκοπές. Μόνο ένα δείγμα είναι γνωστό, ύψους 8 εκ. και βρέθηκε στον Τ115 των Κρασάδων της Αντίπαρου.

Σπαθιδόσχημοι. Τα δείγματα προέρχονται από τον Τ103 του Πύργου της Πάρου, από έναν κιβωτιόσχημο τάφο κυκλαδικού τύπου στη θέση Κοβάτσι κοντά στο Μαρκόπουλο, από τον Άγιο Ονούφριο Κρήτης (μάλλον εισηγμένο από τις Κυκλάδες) και από έναν τάφο στον Μαραθώνα. Επίσης υπάρχουν άλλα δύο μολύβδινα δείγματα από τα Απλώματα της Νάξου.

Βοτσαλόσχημοι. Τα δείγματα προέρχονται από ΠΚ τάφους της Αντίπαρου, του Δεσποτικού, της Νάξου, στο Ακρωτήρι και στην Αγία Ειρήνη Κέας.

Πολυμερείς. Τα δείγματα προέρχονται από ΠΚ τάφους της Νάξου, της Αντίπαρου, του Δεσποτικού, του Ακρωτηρίου, της Πολυόχνης και από την Τροία ΙΙΙ και IV.

Τύποι Τροίας. Τέτοια ειδώλια έχουν βρεθεί στο Ακρωτήρι και πρέπει να χρονολογείται από την ΠΚ Ι έως την πρώιμη ΠΚ ΙΙΙ.

Τύποι Beycesultan. Τα δείγματα προέρχονται από το Ακρωτήρι και μάλλον είναι τοπικές απομιμήσεις.

Τύποι Πλαστηρά. Τα δείγματα προέρχονται από την Πάρο, την Νάξο, την Αντίπαρο, την Αμοργό, τη Θήρα, την Κέα, την Δήλο και το ύψος τους κυμαίνεται από 7 έως 31,5 εκ.

ΠΚ Ι-ΙΙ (2.800-2.700 π.Χ.)

 Μεταβατική Πρωτοκυκλαδική Ι-ΙΙ Περίοδος

Τα ειδώλια της περιόδου αυτής ανήκουν σε διάφορες κατηγορίες και τύπους.

Τύποι Λούρου. Είναι γνωστός από την Νάξο και ιδιαίτερα από τον Τ26 της ομώνυμης θέσης αλλά βρίσκεται επίσης στην Πάρο, στην Αντίπαρο, στην Αμοργό και την Κρήτη.

Προκανονκοί. Τα δείγματα προέρχονται από το νεκροταφείο της Μάνικας στην Εύβοια, από το νεκροταφείο των Απλωμάτων, από το νεκροταφείο Τσικνιάδων Νάξου, από το Ακρωτήρι, από τη θέση Νεράιδα της Ηλείας, από τον Σπενδό της Νάξου, την Πάρο, την Μήλο και την Αμοργό.

Υβριδικοί. Τα δείγματα προέρχονται από την Αμοργό, την Νάξο, την Κέρο, την Πάρο, την Σίφνο, το Ακρωτήρι, τον Άγιο Κοσμά Αττικής και την Κρήτη.

ΠΚ ΙΙ (2.700-2.400/2.300 π.Χ.)

 Πρωτοκυκλαδική ΙI Περίοδος

Τα ειδώλια της περιόδου αυτής ανήκουν σε διάφορες κατηγορίες και τύπους.

Τύποι Απειράνθου. Τα δείγματα προέρχονται από ΠΚ τάφους της Σύρου, της Νάξου, της Αμοργού, της Πάρου, της Κέρου, από τους οικισμούς του Σκάρκου στην Ίο και στο Ακρωτήρι. Επίσης έχουν βρεθεί και σε νεκροταφεία του Αγίου Κοσμά στην Αττική και της Μάνικας στην Εύβοια.

Καψάλων. Τα δείγματα προέρχονται από τους τάφους της Αμοργού, της Αντιπάρου, της Νάξου, στο Ακρωτήρι και στην Κέρο.

Σπεδού. Τα δείγματα αφθονούν στην Κέρο και ιδιαίτερα συχνά στην Νάξο. Λιγότερο συχνά στην Αμοργό, στην Σύρο, την Πάρο, την Αντίπαρο, την Κέα, το Άνω Κουφονήσι, την Μήλο, την Θήρα, την Ηρακλειά, την Ίο, το Δεσποτικό και την Σέριφο. Εκτός Κυκλάδων τα βρίσκουμε στην Αττική, την Ηλεία και την Κρήτη.

Δωκαθισμάτων. Τα δείγματα έχουν βρεθεί στην Αμοργό, την Νάξο, την Χαλανδριανή, την Κέα, την Κέρο, την Μήλο, την Πελοπόννησο, τη βόρεια Κρήτη και την Αττική.

Χαλανδριανής. Τα δείγματα έχουν προέλθει βασικά από την Σύρο και από την Αγία Ειρήνη, την Κέρο, την Νάξο, την Θήρα, την Ίο και την Πάρο.

Αυλητές. Τα δείγματα προέρχονται από την Κέρο. Εντάσσονται στην παραλλαγή των Καψάλων ή στα πρώιμα έργα της Σπένδου. Αυτά που φέρουν τον αυλό του Πανός, ο αυλός αποδίδεται εγχάρακτα στο στέρνο τους. Ένα έχει βραχίονες τοποθετημένους αντικριστά στην περιοχή του στομάχου, τα σκέλη ενωμένα σε όλο το ύψος τους και φέρει εγχάρακτη ζώνη και αιδοιοθύλακο και εντάσσεται στον προκανονικό τύπο. Ένα άλλο έχει τους πήχεις τοποθετημένους διαγώνια στο στήθος και διακρίνεται για την επιπεδικότητά του και την απόδοση των ανατομικών λεπτομερειών με εγχαράξεις, μάλλον εντάσσεται στον μετακανονικό τύπο.

Τριγωνιστές. Τα δείγματα προέρχονται από την Κέρο, την Νάξο, την Αμοργό και την Θήρα. Το ύψος τους κυμαίνεται από 15,6 έως 35,8 εκ.

Προπίνων ή εγείρων πρόποσιν. Τα δείγματα προέρχονται από το νεκροταφείο Απλωμάτων Νάξου και την Εύβοια. Το ύψος τους κυμαίνεται από 15 έως 21 εκ.

Συμπλέγματα σε παρατακτική διάταξη. Τα δείγματα της πρώτης παραλλαγής έχουν προέλθει από την Αμοργό, το νεκροταφείο Απλωμάτων της Νάξου, την Κέρο. Το μοναδικό δείγμα της δεύτερης παραλλαγής προέρχεται από τον Τεκκέ της Κρήτης.

Συμπλέγματα σε κατακόρυφη διάταξη. Τα δείγματα έχουν προέλθει από την Πάρο και την Ίο. Το ύψος τους κυμαίνεται από 19 έως 46,6 εκ.

ΠΚ ΙΙΙ (2.400/2.300-2.000 π.Χ.)

Πρωτοκυκλαδική ΙII Περίοδος

Τα ειδώλια της περιόδου αυτής ανήκουν σε διάφορες κατηγορίες και τύπους. Και εκτός από αυτά της Φυλακωπής Ι ή Αγίας Ειρήνης συναντώνται και σε μέρη της ΠΚ ΙΙ περιόδου.

Τύποι Φυλακωπής Ι ή Αγίας Ειρήνης. Τα πήλινα δείγματα που βρέθηκαν στο Ακρωτήρι έχουν ανάγλυφους μαστούς, ενώ ένα μαρμάρινο ειδώλιο από της Αγία Ειρήνη έχει κοιλότητες στη θέση των μαστών. Ειδώλια του τύπου έχουν βρεθεί εκτός από την Μήλο και την Κέα, στην Μικρή Βίγλα Νάξου, στο Ακρωτήρι.

Μετακανονικοί. Τα δείγματα έχουν προέλθει από το νεκροταφείο της Χαλανδριανής, την Αγία Ειρήνη, την Κέα, την Νάξο, την Πάρο, τον Τεκκέ της Κρήτης, την Κέρο, την Αμοργό, την Σέριφο, την Δήλο, την Ίο, την Σχινούσα και την Ηρακλειά.

Κυνηγοί/Πολεμιστές. Το πρωιμότερο δείγμα της παραλλαγής εμφανίζεται κατά την μετάβαση από την ΠΚ Ι στην ΠΚΙΙ περίοδο. Ο τύπος του κυνηγού/πολεμιστή επανεμφανίζεται προς το τέλος της ΠΚΙΙ και απαντά σε ειδώλια που εντάσσονται στην παραλλαγή της Χαλανδριανής ή στον μετακανονικό τύπο. Πιθανόν να σχετίζεται με τη εμφάνιση αυξημένων κινδύνων για την ασφάλεια των νησιών κατά την εποχή αυτή. Τα δείγματα προέρχονται από τον οικισμό της Αγ. Ειρήνης, από την Σύρο, την Νάξο και την Αμοργό.