Gistor

Η πρώτη αναφέρεται από τον Ιησουίτη Richard το 1657: "Οι μοναχοί της μονής αυτής, οι οποίοι είναι πολύ λίγοι, δείχνουν τη θέση όπου ο ιδρυτής της μονής, ήθελε να αρχίσει την ανοικοδόμηση της, όταν άγγελος μετέφερε τη στάθμη και το σφυρί του εργάτη σε άλλη θέση, όπου και ανηγέρθει η μονή πριν από 600 περίπου χρόνια".

Η δεύτερη αναφέρεται από τον  Joseph Pitton de Tournefort στο έργο του "Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους (1700-1702)". (Πρωτότυπος τίτλος "Relation d' un voyage du Levant"). "Σε απόσταση 3 μιλίων από τη Χώρα, στην ακροθαλασσιά, έκτισαν ένα μεγάλο οικοδόμημα, το οποίο από μακριά μοιάζει με ερμάριο, κολλημένο στη βάση ενός τρομακτικού βράχου, που είναι κομμένος εκ φύσεως τελείως κάθετα και μας φάνηκε ψηλότερος από τον βράχο της Σαιντ Μπωμ της Προβηγκίας. Ωστόσο, το «ερμάριο» αυτό περιέχει 100 καλόγερους, που φιλοξενούνται άνετα. Μπορεί να μπει κανείς, μόνο με καλές συστάσεις, από ένα μικρό άνοιγμα που υπάρχει σε μια από τις γωνίες του κτίσματος και το οποίο κλείνει με μια πόρτα επενδεδυμένη με λαμαρίνα. Μέσα συναντούμε ένα δωμάτιο φρουράς όπου υπάρχουν ρόπαλα σαν εκείνα του Ηρακλή, των οποίων ένα και μόνο χτύπημα θα ήταν αρκετό για να σκοτώσει βόδι. Τα μέτρα προστασίας μάς φάνηκαν τελείως άχρηστα, καθώς με μία κλωτσιά θα μπορούσαν εύκολα να πετάξουν έναν άνθρωπο από τη σκάλα από την οποία ανεβαίνουν σε αυτήν την πόρτα. Η σκάλα έχει δώδεκα ξύλινα σκαλοπάτια, χωρίς να υπολογίζονται μερικά πέτρινα σκαλοπάτια στα οποία ακουμπάει. Κατόπιν, περνούμε από μια άλλη, πολύ στενή σκάλα. Αλλά ούτε τα κελλιά ούτε η εκκλησία είναι λαξευμένα στον βράχο, όπως έχει αναφερθεί. Οι μοναχοί μάς διαβεβαίωσαν ότι το μοναστήρι τους ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Κομνηνό, ο οποίος το είχε προικίσει καλά, πράγμα που δεν έχω καμία δυσκολία να πιστέψω. Η κόρη του, Αννα Κομνηνή, παρατηρεί ότι η μητέρα του αυτοκράτορα τον είχε αναθρέψει μέχρι τον γάμο του ανάμεσα σε μοναχούς. Οι μοναχοί της Αμοργού διαδίδουν ότι το μοναστήρι ιδρύθηκε όταν ανακαλύφθηκε μια θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, ζωγραφισμένη σε ξύλο, που φυλάσσουν στην εκκλησία τους ως σπουδαίο κειμήλιο. Διατείνονται ότι η εικόνα αυτή, αφού βεβηλώθηκε στην Κύπρο και έσπασε σε δύο κομμάτια, μεταφέρθηκε ως εκ θαύματος από τη θάλασσα μέχρι τη βάση του βράχου της Αμοργού. Σύμφωνα με τα λεγόμενα τους, τα κομμάτια ενώθηκαν από μόνα τους. Φαίνεται πως η εικόνα είχε επιτελέσει στο παρελθόν και εξακολουθεί να επιτελεί ακόμη πολλά θαύματα."

Η τρίτη παραλλαγή αναφέρεται από τον G. Deschamps στο έργο του "Η Ελλάδα σήμερα, Οδοιπορικό 1890": "Τον καιρό που οι ασεβείς αιρετικοί κατέστρεφαν τις άγιες εικόνες (αναφέρεται στην εποχή της Εικονομαχίας, που άρχισε με τον Λέοντα Γ' τον Ίσαυρο το 726 και έληξε οριστικά το 842 επί Θεοδώρας, με την αναστήλωση των εικόνων) μια φτωχή γυναίκα από το Χόζοβο έκρυψε τρεις εικόνες και τις πέταξε στη θάλασσα για να τις γλυτώσει από την οργή των εικονοκλαστών. Η μια από αυτές έφτασε με το κύμα μέχρι τον Άθω, η άλλη κατέληξε στις απόκρημνες ακτές της Αμοργού, τη μάζεψαν ευσεβείς ερημίτες που τη βρήκαν ένα πρωί μέσα στα βράχια. Τους φάνηκε πως αυτό το θαύμα ήταν μια εκδήλωση της θείας βούλησης και σκέφτηκαν πως η Παναγία επιθυμούσε να χτίσουν ένα μοναστήρι στο σημείο εκείνο. Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός (1081-1118, ο Αλέξιος παραχώρησε στον όσιο Χριστόδουλο την άδεια να ιδρύσει μοναστήρι στην Πάτμο το 1088) βρισκόταν τότε στην Πάτμο μαζί με τον Άγιο Γεράσιμο. Πληροφορήθηκε το θαύμα, συμβουλεύτηκε τον άγιο και αποφάσισε, με χρυσόβουλλο, ότι τα μοναστήρια της Πάτμου και της Αμοργού υα ήταν αδελφά και ότι ο ηγούμενος της Πάτμου θα εκλεγόταν μεταξύ των καλογήρων της Αμοργού και ο ηγούμενος της Αμοργού μεταξύ των μοναχών της Πάτμου. Αυτές οι καλές σχέσεις κράτησαν αρκετά χρόνια. Μια μέρα όμως, οι πατέρες της Πάτμου πνίγηκαν στο ταξίδι καθώς πήγαιναν στο γειτονικό νησί. Από εκείνη την ημέρα δε θέλησαν να ξαναπάνε και, καθώς ήταν περισσότεροι και ισχυρότεροι, ανάγκασαν τους πατέρες της Αμοργού να πάνε εκείνοι στην Πάτμο, παίρνοντας μαζί τους το χρυσόβουλο και όλους τους θησαυρούς. Το μοναστήρι της Παναγίας της Χοζοβιώτισσας έμεινε έρημο μέχρι την ημέρα που δύο καλόγεροι, ο ένας από την Κρήτη και ο άλλος από την Κάλυμνο, εγκαταστάθηκαν εκεί και το αποκατέστησαν. Άλλοτε μπορούσες να δεις πάνω σε μια μεγάλη πέτρα τα ονόματα των δύο μοναχών και το πορτρέτο του αυτοκράτορα, αλλά ένας βράχος έπεσε πάνω στην πέτρα, η οποία κατρακύλησε μέχρι το βυθό της θάλασσας".

Η τέταρτη παραλλαγή αναφέρεται από τον Α. Μηλιαράκη στο έργο του "Υπομνήματα Περιγραφικά των Κυκλάδων Νήσων - Αμοργός" και η παραλλαγή αυτή πλησιάζει με την προηγούμενη. "Η μονή σύμφωνα με τις παραδόσεις χτίστηκε το 1088 από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Κομνηνό, του οποίου η εικόνα βρισκόταν στην εκκλησία της μονής.... Οι παραδόσεις των μοναχών για τη Μονή και την εικόνα είναι μυθικαί. Σύμφωνα με τις παραδόσεις μια γυναίκα από το Χόζοβο (;) την περίοδο των εικονομαχιών έκρυψε τρεις εικόνες και για να μην πέσουν στα των εικονομάχων πέταξε στη θάλασσα. Η μία από αυτές παρασύρθηκε από τα κύματα και έφθασε στο Άγιο Όρος, η άλλη έφθασε στις ακτές της Αμοργού. Την εικόνα παρέλαβαν μοναχοί οι οποίοι την επομένη είδαν στη θέση όπου σήμερα βρίσκεται το Μοναστήρι καρφωμένο ένα μεγάλο καρφί. Το θεώρησαν σημάδι της Παναγίας για να χτίσουν εκεί το Μοναστήρι το οποίο και έκαναν αφού πρώτα ειδοποίησαν τον αυτοκράτορα Αλέξιο, ο οποίος βρισκόταν στην Πάτμο, για την εύρεση της εικόνας. Ο Αλέξιος μαζί με τον Αγ. Γεράσιμο ήλθαν στην Αμοργό από την Πάτμο και ο Αλέξιος εξέδωσε χρυσόβουλλο με το οποίο απέδιδε διάφορα δικαιώματα στο Μοναστήρι, συγχρόνως όρισε ότι οι Μονές Πάτμου και Αμοργού θα είναι αδελφικές και ο ηγούμενος της μονής Πάτμου θα διορίζεται από τους μοναχούς της Αμοργού, ο δε ηγούμενος της μονής Αμοργού από τους μοναχούς της Πάτμου. Αυτό ίσχυε για αρκετό χρονικό διάστημα μέχρις ότου ένα πλοίο που έφερνε τους μοναχούς από την Πάτμο κινδύνεψε και διακόπηκε η αδελφότης. Η παράδοση επίσης αναφέρει ότι η μονή λεηλατήθηκε και έμεινε έρημος για 8 χρόνια και ότι το αρχικό χρυσόβουλλο του Αλεξίου και άλλα σκεύη μετέφεραν οι μοναχοί στην Πάτμο. Στη συνέχεια ήλθαν δύο μοναχοί ένας από την Κρήτη και ο άλλος από την Κάλυμνο και ανακαίνισαν τη μονή."

Ο Ιωάννης Κ. Βογιατζίδης στο έργο του "Αμοργός, ιστορικαί έρευναι περί της νήσου" (1912), συνδυάζοντας τις παραλλαγές αυτές συμπεραίνει τα ακόλουθα: "... Παρατηρήθηκε ήδη, ότι τα κύρια χαρακτηριστικά των παραδόσεων είναι: α) ότι η μονή ιδρύθει υπό του αυτοκράτορας Αλεξίου Κομνηνού Α' (1081-1118), β) ότι η άφιξη της θαυματουργού εικόνας συνδέεται με τους χρόνους της εικονομαχίας (726-842 μ.Χ.). Τα δύο αυτά στοιχεία έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους δεδομένου ότι όταν βασίλευε ο Αλέξιος ο Κομνηνός δεν υπήρχε πλέον εικονομαχία....
Σιγίλλιο του πατριάρχου  Κωνσταντινουπόλεως Κυρίλλου του Νοεμβρίου 1620 το οποίο βρίσκεται σήμερα στη μονή αναφέρει τα εξής: "Επεί τοίνυν και η μετριότης ημών γράμμα σιγιλλώδες θεασαμένη του προ ημών μακαρίτου πατριάρχου κυρ Τιμοθέου αποφαινόμενον είναι την θείαν και σεβασμίαν και βασιλικήν και πατριαρχικήν μονήν της υπεραγίας δεσποίνης ημών Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας της Παμμακαρίστου την εν τη πατριαρχική εξαρχία της νήσου Αμοργού, την ανεγερθείσα και ανακαινισθείσαν επί των ημερών του αοιδίμου βασιλέως κυρ Αλεξίου Κομνηνού του μεγάλου, ως δηλοποιεί το εκείνου χρυσόβουλον, παντελεύθερον, αδούλωτον ..."
Ο Α. Μηλιαράκης αναφέρει ότι επιγραφή σε εξαπτέρυγο της μονής φέρει τα εξής: "κτήμα μονής της υπεραγίας Θεοτόκου της Αμοργού ήτις ανεκενίσθη παρ' Αλεξίου βασιλέος του μεγάλου Κομνηνού, δι' εξόδων Ιωακήμ ιερομονάχου εν έτει 1682."
Αφετέρου το σιγγίλιο του οικομενικού πατριάρχου Γρηγορίου Ε' του Μαρτίου 1798 το οποίο εξεδόθει για τη μονή της Χοζοβιώτισσας  μνημονεύει άλλα σιγίλλια προγενέστερα: "αποδεικτικά της αρχαίας σταυροπηγιακής αξίας του μοναστηρίου τούτου και ότι ανηγέρθη υπό του αοιδίμου εν βασιλεύσιν Αλεξίου του μεγάλου Κομνηνού".
Οι δύο λέξεις ανέγερση και ανακαίνιση έχουν αναμειχθεί μεταξύ τους και πρέπει να είμαστε διστακτικοί ως προς την έννοια που θα πρέπει να αποδώσουμε στο περιεχόμενο του σιγιλλίου του Κυρίλλου. Ισοδυναμεί αυτό με την εκ βάθρων ανέγερση της μονής ή με την ανακαίνισή της, το οποίο σημαίνει ότι ο Αλέξιος βρήκε τη μονή ερειπωμένη και την ανακαίνισε.... Για τη λύση της απορίας μας και δεδομένου ότι δεν υπάρχουν άλλες γραπτές πηγές θα πρέπει να βασιστούμε στην προφορική παράδοση που αναφέρει ότι η εικόνα ήρθε στην Αμοργό κατά τη διάρκεια της εικονομαχίας από το Χόζοβο και ίσως με ενδιάμεσο σταθμό την Κύπρο....
Πόλις ή χωριό Χόζοβο δεν υπάρχει ούτε υπήρξε, πλην όμως με το όνομα Χοζιβά υπάρχει σήμερα μία μονή στην Παλαιστίνη κοντά στην Ιεριχώ. Η μονή χτίστηκε τον Ε' αιώνα από πέντε Σύριους μοναχούς, και είναι γνωστή σήμερα με το αραβικό όνομα Wadi-Kelt. Από τα έγγραφα της μονής βλέπουμε ότι υπάρχουν δύο ονόματα Χοζοβιώτισσα  και Χοζιβιώτισσα, το δε Χοζιβιώτισσα είναι προγενέστερο.

Ότι η Παναγία η Χοζοβιώτισσα της Αμοργού κατάγεται από την μονή του Χοζιβά αρχίζει και γίνεται φανερό. Πόσο δε στενά συνάπτεται και αυτή η οικοδομή της μονής με την μονή Wadi-Kelt φαίνεται από τον τρόπο που είναι χτισμένες και οι δύο. Πράγματι η εκλογή της θέσης για την ίδρυση της μονής της Αμοργού στο μέσο ενός κοιλώματος στην απότομη ανατολική πλευρά του Προφήτη Ηλία σε ύψος τριακοσίων περίπου μέτρων από την θάλασσα υποδεικνύει αναμνήσεις από το Wadi-Kelt, όπου στο απόκρημνο βουνό πάνω από τον θορυβώδη χείμαρο υπάρχει η μονή του Χοζιβά....
Ας επανέλθουμε τώρα εις την καταγωγή της εικόνας της μονής. Μία από τις παραδόσεις αναφέρει ότι μια γυναίκα, κατά τη διάρκεια των εικονομαχιών, έκρυωε τις εικόνες τις οποίες αργότερα πέταξε στη θάλασσα για να μην πέσουν στα χέρια των εικονομάχων. Γνωρίζουμε ότι κατά το δεύτερο έτος της βασιλείας του Μιχαήλ του Ραγκαβέ (811-813) υπήρξαν αθρόες μεταναστεύσεις χριστιανών από την Παλαιστίνη εξαιτίας των βιαιοτήτων των Αράβων που την είχαν καταλάβει.... Πρέπει, κατ' αρχάς να συμπεράνουμε από τις φράσεις της παράδοσης ότι η θαυματουργή εικόνα "βεβηλώθηκε και κόπηκε στα δύο"  ότι αυτή εννοεί τη βεβήλωση των ιερών τόπων από τους Άραβες, όπου όλοι οι ναοί και τα μοναστήρια (και μεταξύ αυτών και το μοναστήρι του Χοζιβά) ερημώθηκαν ή ότι εννοεί την εικονομαχική περίοδο.
Είναι αλήθεια ότι ο Νικηφόρος Α' (802-810) επέβαλε φορολογία στα εκκλησιαστικά κτήματα και περιόρισε τα αφιερώματα στα μοναστήρια, εκκλησίες και επισκοπές, άφησε όμως άθικτο το ζήτημα των εικόνων... Ο Μιχαήλ Ραγκαβέ (811-813) αν και ανήκε στην μερίδα των άκρων μεταρρυθμιστών όταν έγινε βασιλιάς προσπάθησε να συμβιβαστεί με τον μοναχικό κλήρο. Γι' αυτό δεν θεωρούμε άτοπο να αποδώσουμε στην παράδοση για την καταγωγή της εικόνας συνυπάρχουν δύο αναμνήσεις, αφενός η ανάμνηση της βεβήλωσης της Παλαιστίνης από τους Άραβες και αφετέρου ότι η μετανάστευση των μοναχών ή λαϊκών οι οποίοι μετέφεραν μαζί τους την εικόνα έγινε επί των εικονομάχων βασιλέων της Κωνσταντινούπολης. Πόσο όμως χαρακτηριστικό της υπόθεσης είναι αυτό που λέγεται ότι η εικόνα βεβηλώθηκε στην Κύπρο; Γνωρίζομεν ότι οι μετανάστες από την Παλαιστίνη αφού έσωσαν ότι μπορούσαν από την μανία των Αράβων κατέπλευσαν στην Κύπρο σαν πρώτο σταθμό. Από εκεί άλλοι πήγαν στην Κωνσταντινούπολη και άλλοι παρέμειναν εκεί όπου τους έδωσε χρήματα ο βασιλιάς Μιχαήλ. Ορισμένοι λοιπόν μοναχοί και λαϊκοί πήραν την άγουσα προς Αμοργό και αφού βρήκαν ένα τόπο που τους θύμιζε το Wadi-Kelt έχτισαν το μοναστήρι της Αμοργού.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, λοιπόν, η ίδρυση της μονής της Χοζοβιώτισσας έγινε στις αρχές του 8ου αιώνα η δε ανακαίνισή της και η προικοδότησή της με χρυσόβουλλο πρέπει να αποδοθεί στον Αλέξιο τον Κομνηνό. Τα στοιχεία της τρίτης παραλλαγής είναι άξια ιδιαίτερης ανάλυσης στην οποία προχωράμε.
Κατά την παράδοση ο Αλέξιος όρισε όπως οι δύο μονές της Πάτμου και της Αμοργού είναι αδελφικές και όπως ο ηγούμενος της μονής της Αμοργού εκλέγεται από τους μοναχούς της Πάτμου ο δε ηγούμενος της μονής της Πάτμου από τους μοναχούς της Αμοργού και το καθεστώς αυτό κράτησε μέχρι όταν ένα πλοίο που μετέφερε μοναχούς από την Πάτμο κινδύνεψε να βυθισθεί.
Στο σκευοφυλάκιο της μονής κατά τη διάρκεια της εκεί διαμονής μου βρήκα δύο ξύλινους πίνακες από τους οποίους ο ένας είχε ύψος 48 εκ. και πλάτος 51 εκ., και παρίστανε ένα πλοίο σε τρικυμία. Το σκάφος του πλοίου με μαύρο χρώμα είναι βυθισμένο ανάμεσα από τα πελώρια κύματα τα οποία αναπαριστάνονται με ομόκεντρους κύκλους. Στο μέσο του πλοίου δύο ναύτες μοναχοί προσπαθούν με σχοινιά να κατεβάσουν το ιστίο προκειμένου να μετριάσουν την ένταση του ανέμου. Ο πηδαλιούχος κάθεται στη θέση του και μπροστά από αυτόν ο ηγούμενος κρατώντας με το δεξί χέρι το καλιμάυκι του προσέυχεται για τη σωτηρία του πλοίου. Το πλήρωμα του πλοίου αποτελείται από 6 ναύτες μοναχούς. Στα άνω κέντρο του πίνακος υπάρχει η Παναγία, αριστερά αυτής ο Αγ. Γεώργιος και δεξιά η Αγ. Παρασκευή. Στο κάτω μέρος υπάρχει η επιγραφή:

Δέησις του δούλου του Θεού Γεναδίου ιερομονάχου και καθηγουμένου της μονής Αμοργού όπου έρχεται από την Πάτμον και πλάκοσεν τον ανάμεσα το Κίναρος και το Λέβεθος και επικαλέσθη την Παναγίαν και τον μέγαν Γεώργιο και την Αγίαν Παρασκευήν και εγλύτοσε. αχιθ νοεμβρίου θ.