Το 364, ο Βαλεντινιανός και ο Βάλης, επιστρέφοντας από τη Μεσοποταμία με στρατό που είχε ηττηθεί την προηγούμενη χρονιά από τους Πέρσες, μοιράζουν τα στρατεύματα τους στη Ναϊσσό. Αυτή η σύντομη πληροφορία του Αμμιανού Μαρκελλίνου ερμηνεύτηκε κατά την έννοια μιας σολομώντειας λύσης: κάθε επίλεκτη μονάδα του ρωμαϊκού στρατού χωρίστηκε στα δύο. Τα πράγματα όμως δεν έγιναν έτσι. Το εκστρατευτικό σώμα 65.000 ανδρών που συγκέντρωσε ο Ιουλιανός το 362 για να εισβάλει στην Περσία, το δίχως άλλο η πιο μεγάλη συγκέντρωση στρατευμάτων ολόκληρης της πρωτοβυζαντινής περιόδου, μοιράστηκε, κατά ολόκληρες μονάδες ή και τμήματα μονάδων, ανάμεσα στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας, που διοικούσε πια ο Βαλεντινιανός, και το ανατολικό τμήμα, που είχε περιέλθει στον Βάλεντα. Αυτή η μοιρασιά συμπίπτει με τη σχεδόν οριστική διαίρεση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο διαμερισμός του αυτοκρατορικού στρατού ανάμεσα σε δύο ή περισσότερους αυτοκράτορες, όπως εφαρμοζόταν τον καιρό της Τετραρχίας αλλά όχι και στις μονοκρατικές βασιλείες του Κωνσταντίνου, του Κωνσταντίου Β', του Ιουλιανού και του Ιοβιανού, γίνεται δομική και παγιώνεται. Οι στρατιωτικές δυνάμεις των δύο τμημάτων της αυτοκρατορίας (partes imperii) δεν θα ξαναενωθούν ποτέ πια. Η αυτοκρατορία της Ανατολής, το μετέπειτα Βυζάντιο, αποκτά από τη δεκαετία του 360 και μετά ταυτότητα και θεσμούς ξεχωριστούς, μεταξύ των οποίων η σύγκλητος και ο στρατός.

Ο διαμερισμός των στρατευμάτων το 364 αποτελεί ένα βολικό σημείο αναφοράς, που μας επιτρέπει μια είσοδο στη δισχιλιόχρονη ιστορία του ρωμαϊκού και βυζαντινού στρατού. Καμία τάφρος, καμία συγκεκριμένη ρήξη δεν χωρίζει τον στρατό της πρώιμης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τον στρατό της «ύστερης», ούτε τον στρατό της ύστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τον μεταγενέστερο «βυζαντινό» στρατό. Στα συνηθισμένα σχήματα περιοδολόγησης προβάλλονται οι πολιτικές, θρησκευτικές, εδαφικές, γλωσσικές αλλαγές, η ιστορία του στρατού όμως είναι τόσο συνεχής όσο και του κράτους του οποίου την ύπαρξη εγγυάται.

Κατά την κλασική αντίληψη, η πρώτη βυζαντινή περίοδος ορίζεται από δύο μείζονες στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις, του Διοκλητιανου και/ή του Κωνσταντίνου στην αρχή της και του Ηρακλείου στο τέλος της. Αυτή την άποψη πρέπει σαφώς να τη σχετικοποιήσουμε. Βεβαίως υπήρξαν αυτοκράτορες που ασχολήθηκαν περισσότερο με τη συγκρότηση του στρατού. Όταν όμως εξετάσουμε τα πράγματα σε βάθος, βλέπουμε ότι οι μεγάλες μεταρρυθμίσεις συχνά αναλύονται σε σειρά συγκεκριμένων μέτρων που εξαπλώνονται μέσα στον χρόνο και συνιστούν απόπειρες να αντιμετωπιστούν κατά περίσταση οι αδυναμίες του αυτοκρατορικού στρατού. Η περίοδος που μας απασχολεί εδώ αρχίζει πράγματι με μια επιτυχημένη αναδιοργάνωση των στρατιωτικών δομών και τελειώνει με μια κρίση που αντιμετωπίζει το κράτος και που σχετίζεται κατά πρώτον με ρωγμές που εμφανίζονται στον στρατό. Εξ ολοκλήρου επαγγελματικός, ο στρατός συντηρείται και πληρώνεται από το κράτος, έχει το προβάδισμα ανάμεσα σε όλους τους υπόλοιπους κλάδους της δημόσιας διοίκησης και καταναλώνει τη μερίδα του λέοντος από τον προϋπολογισμό. Εδώ θα χαράξουμε την εξέλιξη αυτού του μοντέλου, που κληρονομήθηκε από την εποχή της Ηγεμονίας, δείχνοντας την ικανότητα του να προσαρμόζεται αλλά και τις ακαμψίες του και τα όρια του, οι συνολικές συνέπειες των οποίων θα φανούν την εποχή του Ηρακλείου.