Χαρακτηριστικά

Γύρω στα 1600 π.Χ. μια βαθιά μεταβολή διαγράφεται στην ιστορία του Ελλαδικού πολιτισμού. Μια αλλαγή γρήγορη που μετέβαλε τη φυσική εξέλιξη των πραγμάτων. Τον μεσοελλαδικό κόσμο, κλειστό στον εαυτό του, τον διαδέχθηκε ο λαμπρός Μυκηναϊκός πολιτισμός που ξανοίχτηκε σ' Ανατολή και Δύση και άγγιξε περιοχές στις οποίες δεν έφτασε ποτέ ο μινωικός.

Τοποθετημένες στη βορειοανατολική γωνιά της αργολικής πεδιάδας ανάμεσα σε δύο βουνά, τον Προφήτη Ηλία προς βορρά και τη Ζάρα προς νότον, οι Μυκήνες δεσπόζουν στην αργολική πεδιάδα και στις οδικές αρτηρίες προς τις τέσσερις κατευθύνσεις του ορίζοντα. Ακόμη και η παραλιακή έκταση του όρμου του Ναυπλίου ήταν στην εξουσία τους, γιατί καθώς φαίνεται η Τίρυνθα, που είναι πιο κοντά στη θάλασσα, δεν ήταν ανταγωνίστρια αλλά υποτελής στις Μυκήνες, τουλάχιστον από τον 13ο αι. π.Χ. Εξαιτίας της θέσης αυτής, η πόλη των Μυκηνών έγινε ρυθμιστής του εμπορίου στην Ελλάδα, και στο γεγονός αυτό οφείλεται ο μεγάλος πλούτος και η καλλιτεχνική της άνθηση. Κτισμένες πάνω στο ύψωμα, περιτριγυρισμένες από βουνά και λόφους, οι Μυκήνες ήταν ασφαλείς από εχθρούς και επιδρομείς.

Η Πύλη των Λεόντων οδηγεί σε μια τετράγωνη εσωτερική σκεπαστή αυλή. Στην εσωτερική όψη του βορειοδυτικού τείχους, πολύ κοντά στην είσοδο, έχει δημιουργηθεί μια κόγχη που ήταν κατά πάσαν πιθανότητα ιερό πύλης. Μια παρόμοια αλλά μεγαλοπρεπέστερη κατασκευή υπάρχει επίσης στην Τίρυνθα, όπως και στις Μυκήνες, βρίσκεται στο αριστερό χέρι αυτού που έρχεται από την κεντρική πύλη της ακρόπολης και ανεβαίνει προς την κορυφή.

Κοντά στην ακρόπολη των Μυκηνών βρίσκονταν οι βασιλικοί θολωτοί τάφοι και οι "ταφικοί περίβολοι", όπου ήταν θαμμένα τα πρόσωπα της βασιλικής οικογένειας. Ο αρχαιότερος ταφικός περίβολος Β βρίσκεται έξω από την κύρια πύλη. Ο ταφικός περίβολος Α που βρίσκεται στα ΝΑ της πύλης των λεόντων ήταν και εκείνος αρχικά έξω από το οχυρωματικό τείχος, κατά το διάστημα όμως της επέκτασης της οχύρωσης περικλείστηκε μέσα στα τείχη. Τα λιγότερα σημαίνοντα πρόσωπα και οι πολίτες ήταν θαμμένοι σε θαλαμοειδείς τάφους στην ευρύτερη περιοχή.

Οι λακκοειδείς τάφοι είναι ο πρώτος χρονολογικά τύπος μυκηναϊκού τάφου που εμφανίζεται κατά την Υστεροελλαδική Ι περίοδο (1550-1500 πΧ). Τα χαρακτηριστικότερα δείγματα λακκοειδών τάφων βρίσκονται στους δύο ταφικούς περιβόλους των Μυκηνών. Πρόκειται για τον ταφικό περίβολο Α και τον Β, που θεωρούνται ως χώροι ταφής των τοπικών αρχόντων. Από τους δύο ο περίβολος Β κοντα στη νοτιοδυτική πλευρά της ακρόπολης είναι ο αρχαιότερος, καθώς οι πρωιμότεροι τάφοι του χρονολογούνται στο τέλος της Μεσοελλαδικής εποχής.

Ο μεγαλοπρεπέστερος από τους θολωτούς τάφους των Μυκηνών είναι ο λεγόμενος "Θησαυρός του Ατρέως". Ο δρόμος είναι πολύ μακρύς (36Χ6 μ.) με πλευρές εξαίρετα κτισμένες σύμφωνα με το ισοδομικό σύστημα, και με πολύ μεγάλους λίθους στην κάτω στρώση, ώστε η εντύπωση της μεγαλοπρέπειας να είναι ακόμη πιο έντονη. Η πρόσοψη έχει ύψος 10,50 μ. Το άνοιγμα της πόρτας έχει ύψος 5,40 μ., πλάτος 2,70 μ. στο κάτω μέρος και 2,40 μ. στο επάνω. Οι πλευρές του θυραίου ανοίγματος συγκλίνουν προς τα μέσα, στοιχείο που επίσης αυξάνει τον μνημειακό χαρακτήρα της εισόδου.

Ο "τάφος της Κλυταιμνήστρας" είναι λίγο μεταγενέστερος του "Θησαυρού του Ατρέως" και χρονολογείται γύρω στα 1220 π.Χ. Καλά, κρυμμένος, έμεινε αθέατος στους μυκηναϊκούς και ιστορικούς χρόνους και ένα μικρό ελληνιστικό θέατρο κτίσθηκε στην επίχωση του δρόμου του. Ο τάφος καταστράφηκε και συλήθηκε από τον Βελή πασά του Ναυπλίου, οι βροχές και οι κακοκαιρίες αποτελείωσαν το έργο, έως ότου το 1951 αναστηλώθηκε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Τώρα φαίνεται όπως πραγματικά ήταν, εφάμιλλος του "Θησαυρού του Ατρέως" με την εξαιρετική του κατασκευή, τον ωραίο δρόμο (μήκος 37 μ.) και τη μεγαλοπρεπή είσοδο, της οποίας όμως η ανάγλυφη διακόσμηση δεν σώζεται. Ήταν λίγο μικρότερος από τον "Θησαυρό του Ατρέως": η θόλος είχε ύψος 13 μ. και η διάμετρος του ταφικού θαλάμου είναι 13,50 μ. Αξιοσημείωτο είναι ότι έχει σύστημα αποχέτευσης των ομβρίων.

 

Το Ανάκτορο

Το ανάκτορο της Πύλου είναι χτισμένο στο λόφο του Επάνω Εγκλιανού, 17 χλμ βόρεια της Πύλου. Ο λόφος είναι φυσικά οχυρός, αφού υψώνεται ανάμεσα από χαράδρες και έχει θέα στον κόλπο του Ναβαρίνου. Ο λόφος του Εγκλιανού δεν ήταν παρά μία από τις πολλές Μεσοελλαδικές κατοικημένες θέσεις στη Μεσσηνία, λιγότερο εντυπωσιακός από την Μάλθη ή την Περιστεριά. Ο στενός λόφος βρίσκεται ανάμεσα σε ρεματιές, οι οποίες σχηματίζουν βαθιές παράλληλες πτυχώσεις προς την θάλασσα και οι εδαφικές ανωμαλίες ανάγκασαν την κεντρική οδό να περάσει από το εσωτερικό, καθώς κατευθύνεται νοτιοδυτικά από το όρος Αιγάλεο προς το μεγάλο φυσικό λιμάνι του Ναβαρίνου. Το ανάκτορο της Πύλου είναι το μοναδικό ανάκτορο που δεν περιβάλλεται από κυκλώπειες οχυρώσεις και αποτελεί τον πυρήνα της μεγαλύτερης πόλης της Πύλου, απεικονίζει με έντονο και σαφή τρόπο το Μυκηναϊκό οικιστικό σχέδιο. Το ανακτορικό συγκρότημα αποτελείται από διαφορετικά κτήρια. Η καλύτερα διατηρημένη πτέρυγα είναι η βασιλική κατοικία. Η περίοδος ακμής του ανακτόρου θεωρείται το διάστημα από το 1300 μέχρι το 1200 π.Χ. Ο μεγάλος αριθμός πινακίδων Γραμμικής Β, που βρέθηκε στο αρχείο του ανακτόρου, συνέβαλε ουσιαστικά στην αποκρυπτογράφηση της μυκηναϊκής γραφής.

Μια σπουδαία σειρά τοιχογραφιών προέρχεται από το ανάκτορο της Πύλου και αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο καλά χρονολογημένο μέσα σ' έναν αιώνα - το ανάκτορο ιδρύθηκε το 1300 π.Χ. και καταστράφηκε το 1200 π.Χ. Το σύνολο αυτό έδωσε για πρώτη φορά τη δυνατότητα να γίνει αντιληπτό το σχέδιο που ακολουθούσε η διακόσμηση ενός μυκηναϊκού ανακτόρου.

Η εξωτερική στοά του πρόπυλου κοσμείτο με πομπή δωροφόρων, σύμφωνα με τα μινωικά πρότυπα, ενώ οι τοιχογραφίες της εσωτερικής στοάς εικόνιζαν διάφορα αρχιτεκτονήματα, ζώα και μια σειρά από καθιστές γυναικείες μορφές, που είναι ίσως θεές.

Ο πρόδομος του μεγάρου κοσμείτο επίσης με πομπή ανδρών. Ο δόμος ήταν πλούσια τοιχογραφημένος με μια ποικιλία θεμάτων που εικονίζουν ζώα, ταύρους, λιοντάρια και ελάφια, ένα τοπίο με παπύρους καθώς και λέοντες και γρύπες εκατέρωθεν (;) του θρόνου. Η διάταξη αυτή μοιάζει με τη διάταξη των τοιχογραφιών της "αίθουσας του θρόνου" στο ανάκτορο της Κνωσού, όπως διαμορφώθηκε στη Μυκηναϊκή εποχή. Δεν είναι όμως βεβαιωμένο αν η διευθέτηση των ζώων στην Πύλο ήταν πράγματι εραλδική ή αν μόνο η πλευρά του τοίχου αριστερά από τον θρόνο κοσμείτο με το δίδυμο λιοντάρι- γρύπας. Και στις δύο όμως περιπτώσεις, εδώ όπως και στην Κνωσό, το ιερό μυθικό πουλί και το δυνατό βασιλικό ζώο συμβολίζουν την ισχύ του ηγεμόνα, τον οποίον και προστατεύουν. Στον δόμο του μεγάρου της Πύλου εικονίζονται επίσης ταύροι, που ίσως προορίζονταν για θυσία, καθώς και σκηνή συμποσίου στην οπ9ία λαμβάνουν μέρος διάφορες καθιστές μορφές που θυμίζουν τις ανάλογες μορφές από την τοιχογραφία του "Δίφρου" από τα ανάκτορα της Κνωσού.

 

Ο θολωτός τάφος του Βαφειού μας είναι γνωστός από το 1805 και ανεσκάφει από τον Τσούντα το 1885, αφού ένα μεγάλο μέρος του είχε καταρρεύσει και οι ληστές είχαν αφαιρέσει τα επί του δαπέδου κτερίσματα. Ο τάφος ήταν αρκετά μεγάλος (10,25 μ. διάμετρος 29,80 μ. δρόμος) αν και όχι εξαιρετικής κατασκευής. Κατασκευάστηκε για έναν πρίγκηπα που είχε υπό τον έλεγχό του μια σημαντική επαρχία της Λακωνίας, κάτω από την Σπάρτη, στις πλαγιές του Ταΰγετου. Πρέπει να είχε αναπτύξει κανονικές εμπορικές σχέσεις με την Κρήτη μέσω μιας εμπορικής οδού, η οποία ακολουθώντας την κοιλάδα του Ευρώτα έφθανε στην ακτή και από εκεί περνώντας από τα Κύθηρα κατευθυνόταν προς τα νότια. Δεν έχει ανακαλυφθεί κανένα ανάκτορο ακόμη στο Βαφειό, αν και μια εκτεταμένη θέση στο Παλαιοπύργι μπορεί να κρύβει ανάκτορο. Αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι η πόλη της εποχής του χαλκού ήταν η Φάρις.

Τον ίδιο χρόνο περίπου που τάφηκε ο Άρχοντας του Βαφειού, κατασκευάστηκαν τρεις θολωτοί τάφοι επάνω σε μια χαμηλή ράχη που βλέπει στα δυτικά προς την θάλασσα, στον Κακόβατο της Τριφυλίας. Κι' εδώ οι κλέφτες είχαν αφαιρέσει τα περιεχόμενα, όμως είχαν απομείνει αρκετά μικρά ευρήματα από πολύτιμα υλικά και μεγάλοι αμφορείς Ανακτορικού ρυθμού για να πείσουν τον Dorpfeld το 1906 ότι ο Κακόβατος στην πραγματικότητα ανήκε στην βασιλική οικογένεια της Πύλου. Ο Dorpfeld τον ονόμασε Πύλον. Είναι από τοπογραφική άποψη η μόνη Πύλος της Δυτ. Ελλάδος, η οποία ταιριάζει στην περιγραφή της Ιλιάδας, που διηγείται τις νεανικές πολεμικές επιχειρήσεις του Νέστορα.

Ο ασύλητος θολωτός τάφος που ανακαλύφθηκε από τον Μαρινάτο το 1956 στο Ρούτσι - Μυρσινοχώρι κοντά στη νότια Πύλο, ανήκεις σε μια λίγο μεταγενέστερη φάση από αυτούς του Κακόβατου. Η πλούσια τέχνη του βρίσκεται χρονικά ανάμεσα στους Λακκοειδείς Τάφους και την Ανακτορική Εποχή. Είναι τόσο σπάνιο να βρεις έναν τέτοιο τάφο άθικτο, ώστε κάθε λεπτομέρεια είναι σημαντική για την ανασύνθεση των ταφικών εθίμων της εποχής.

Τα Δενδρά - Μιδέα βρίσκεται στο ενδιάμεσο των Μυκηνών και της Τίρυνθας, σε μια λοφώδη με δέντρα περιοχή και θα έπρεπε να χρησιμοποιεί την Τίρυνθα ή την Επίδαυρο σαν λιμάνι. Οι άνθρωποι ήταν πλούσιοι εκεί αλλά η λίθινη ακρόπολη δεν μπορεί να παραβληθεί με τους μεγάλους της γείτονες.

Βρίσκεται στη δυτική ακτή της Πελοποννήσου επάνω σ' ένα ψηλό λόφο σε απόσταση από την θάλασσα, βόρεια της Πύλου και νότια του Κακόβατου και έτσι ήταν κυρίως αγροτική μάλλον παρά ναυτική.

Η Θήβα είναι μια πολύπλοκη, πλούσια θέση που μόνο μερικά έχει ανασκαφεί, επειδή βρίσκεται κάτω από την σύγχρονη πόλη. Πρόσφατες οικοδομικές εργασίες έδωσαν την ευκαιρία να ερευνηθούν τα ερείπια του ανακτόρου της Εποχής του Χαλκού και αποκάλυψαν ένα θησαυρό Ανατολικών σφραγιδοκυλίνδρων, που ανταποκρινόταν στον ελληνικό μύθο ότι ο Κάδμος, γιος του Αντήνορος, ήρθε από την Φοινίκη για να ιδρύσει την πόλη, φέρνοντας μαζί του τα πρώτα γράμματα. Σύμφωνα με τη χρονολόγηση, που στηρίζεται σε αρχαίες πηγές το γεγονός συνέβη το 1518 π.Χ., κατά τη διάρκεια της ύστερης Φάσης των Λακκοειδών Τάφων με τους πρώτες ηγεμόνες της και τα πρώτα της σημεία σε Μινωική γραφή, αν και το ίδιο το ανάκτορο είναι αρκετές γενεές μεταγενέστερο. Οι πιο παλιές νωπογραφίες στην Ελλάδα θεωρούνται γενικά εκείνες της Οικίας του Κάδμου στην Θήβα και τα αποσπάσματα από το πρωιμότερο ανάκτορο της Τίρυνθας.

Η μυκηναϊκή ακρόπολη του Γλα βρίσκεται σε ένα βραχώδη λόφο, ύψους 20-40 μ., στο ΒΑ τμήμα της πεδιάδας της Κωπαΐδας. Ο λόφος έχει απιοειδές σχήμα, διαστάσεις 900 Χ 580 μ. και η επιφάνειά του καλύπτει έκταση 200 στρεμμάτων. Περικλείεται από εντυπωσιακό κυκλώπειο τείχος μήκους 3 χλμ που ακολουθεί το φυσικό σχήμα του βράχου. Η Κωπαΐδα ήταν μια φυσική λίμνη που είχε αποξηρανθεί τεχνητά κατά τη Μυκηναϊκή εποχή. Πριν από την αποξήρανση της λίμνης η ακρόπολη του Γλα ήταν ένα νησί. Όπως δείχνει η κεραμική που βρέθηκε στο λόφο, η πρωιμότερη κατοίκηση στη θέση αυτή ανάγεται στη Νεολιθική εποχή.

Το μεγαλύτερο αποστραγγιστικό έργο των Μυκηναίων ήταν η τεχνητή αποστράγγιση της λίμνης Κωπαΐδας. Το έργο αυτό αποκαλύφθηκε στο τέλος του περασμένου αιώνα, όταν κατά την τελευταία αποξήρανση της λίμνης εμφανίστηκαν στον πυθμένα της, κανάλια και τεχνητά αναχώματα που ανάγονται στη Μυκηναϊκή εποχή.

Ο Ορχομενός ήταν σημαντικό μυκηναϊκό κέντρο συνδεδεμένο με τη μυθική φυσιογνωμία του Μινύα. Ο πολυτελής θολωτός τάφος, αντίστοιχος με τον "θησαυρό του Ατρέως", καθιστά εύλογη την ύπαρξη ενός ανακτορικού κέντρου στην περιοχή.

Η Ιωλκός υπήρξε κέντρο σπουδαίων μυθολογικών κύκλων που συνδέονται με τον Πελία, την Αργοναυτική Εκστρατεία και τον Νηλέα, τον ιδρυτή της Πύλου. Το μυκηναϊκό πόλισμα της Ιωλκού βρίσκεται στον μυχό του Παγασητικού κόλπου και η ακρόπολή του ήταν κτισμένη στον χαμηλό λόφο όπου αργότερα κτίσθηκε το μεσαιωνικό φρούριο.

Στο Λευκαντί, στη θέση Ξερόπολη, η αρχαιολογική έρευνα έχει αποκαλύψει οικισμό, που η ιστορία του ξεκινά στα μέσα της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, γύρω στα 2.400 π.Χ. Η ευνοϊκή θέση του οικισμού, σε λοφώδες ύψωμα που εποπτεύει τον καλά προστατευμένο Ευβοϊκό κόλπο και μεταξύ δύο μικρών λιμανιών, υπήρξε καθοριστική για την ανάπτυξη και τη μακρόχρονη ιστορία του. Οι οικισμός αυτός θα κατοικηθεί για πολλούς αιώνες μέχρι περίπου το 700 π.Χ., οπόταν θα εγκαταλειφθεί, πιθανότατα λόγω του γνωστού από τις αρχαίες πηγές Ληλάντιου πολέμου.

Η διασωθείσα μέχρι τους ιστορικούς χρόνους παράδοση, αλλά και τα πρώτα γραπτά κείμενα, οι πήλινες πινακίδες των αρχείων των μυκηναϊκών ανακτόρων, μας πληροφορούν για την ύπαρξη μικρών κρατών με αυστηρή διοικητική διάρθρωση και οργανωμένο στρατό και στόλο. Με εξειδικευμένη παραγωγή αγαθών, εκτεταμένο υπερπόντιο εμπόριο, ίδρυση εμπορικών σταθμών για εμπορικές ανταλλαγές που φθάνουν μέχρι τα άκρα της Μεσογείου και ίσως του Εύξεινου Πόντου, σωρεύουν πλούτο και αποκτούν πολιτική δύναμη, η οποία εκφράζεται είτε με την επέκταση της κυριαρχίας τους στα γειτονικά κρατίδια, είτε με την ανάληψη υπερπόντιων επιχειρήσεων και εκστρατειών, όπως η Αργοναυτική και ο Τρωικός Πόλεμος.

Η Αθήνα ήταν μία από τις λίγες βασιλικές ακροπόλεις, η οποία ποτέ δεν εκπολιορκήθηκε και αποτελούσε μια από τις ενδοξότερες παραδόσεις των κατοίκων της το γεγονός ότι τα τείχη της Ακρόπολης προστάτευαν όχι μόνο τους Μυκηναίους της Αττικής αλλά και φυγάδες από λιγότερο τυχερές πόλεις, που βρίσκονταν αρκετά μακρυά, όπως η Πύλος. Το σχήμα της Ακρόπολης είναι εκείνο που αρχικά σχεδιάστηκε από Μυκηναίους αρχιτέκτονες. Τα τείχη και το ανάκτορο χτίστηκαν αργά στην ιστορία των Αθηνών της Εποχής του Χαλκού. Από την Νεολιθική Εποχή και μετά οι πιο ακμάζουσες εγκαταστάσεις βρίσκονταν σε περιοχές της υπαίθρου, εκμεταλλευόμενες τον θαλάσσιο πλούτο, όπως ο ’γιος Κοσμάς, ή την εύφορη γη της μεσογαίας, όπως η τειχισμένη Βραυρώνα. Υπάρχουν όστρακα ΥΕ Ι-ΙΙ εποχής στη θέση του μεταγενέστερου ανακτόρου, που επιβεβαιώνουν κάποια δυναστική εδραίωση κατά την περίοδο των πρώιμων θολωτών τάφων. Σύμφωνα με την παράδοση ο Κέκροψ, ο πρώτος βασιλιάς των Αθηνών είχε φθάσει στην Ακρόπολη το 1581 π.Χ.. Θα έπρεπε να υπάρχει ένας θολωτός τάφος κάτω από την Ακρόπολη ή στον λόφο του Φιλοπάππου, όμως δεν έχει βρεθεί κανείς.

Πρόκειται για αγγεία χειροποίητα, στιλβωτά, με χονδρά τοιχώματα, άκομψη κατασκευή και απλά σχήματα. Είναι κυρίως σκύφοι, κύπελλα, πίθοι ή πιθαμφορείς. Το χρώμα τους κυμαίνετε από το σκούρο φαιό ως το ανοικτό καστανό και το ερυθρό. Η διακόσμησή τους είναι επίσης απλή, άλλοτε σχινοειδής επίθετη και άλλοτε εγχάρακτη αυλακωτή ή επίκρουστη. Είναι αγγεία χρηστικά, οικιακής παραγωγής, που έχουν βρεθεί σε πολλές μυκηναϊκές θέσεις και σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, από την Κρήτη και την Αργολίδα έως την Εύβοια και τα Ιόνια νησιά. Ιδιαίτερα στη βόρειο Ελλάδα, και μάλιστα στην Ήπειρο, τα αγγεία αυτά αποτελούν την παλαιά τοπική παράδοση. Η "βαρβαρική" κεραμική εμφανίζει μικρές κατά τόπους διαφορές στα σχήματα και τη διακόσμηση. Η εμφάνισή της στον ελληνικό χώρο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί έχει συνδυασθεί με την άφιξη νέου πληθυσμιακού στοιχείου.

Οι θρησκευτικές δοξασίες των Ελλήνων της Μεσοελλαδικής περιόδου είναι ελάχιστα γνωστές. Ίσως οι μετακινήσεις πληθυσμών και η αστάθεια που επικρατούσε στην Ελλάδα την εποχή αυτή να μην επέτρεψαν στο θρησκευτικό αίσθημα να παγιωθεί ώστε να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για την οργάνωση και την άσκηση κάποιας συγκεκριμένης λατρείας.