Τις πιο καθαρές επιτυχίες του ο χριστιανισμός τις σημειώνει απέναντι στις παραδοσιακές θρησκείες της αυτοκρατορίας, που είναι καλά ριζωμένες και συχνά πολύ θαλερές. Περί τα μέσα του 5ου αι. ο χριστιανισμός γίνεται η επικρατέστερη θρησκεία και, στα τέλη της περιόδου, η ειδωλολατρία, ενώ δεν έχει εξαλειφθεί, φαίνεται να επιβιώνει μόνον ως κατάλοιπο.

Ο ιουδαϊσμός, που οι σχέσεις του με τον χριστιανισμό είναι στενές και ενίοτε συγκρουσιακές, είναι μια άλλη σημαντική θρησκεία στην αυτοκρατορία. Οι Εβραίοι αποτελούν σημαντική διασπορά εκτός της αυτοκρατορίας -στην Περσία και τη νότια Αραβία- αλλά και εντός, όπου συνιστούν έναν αστικό κυρίως πληθυσμό.

Ο χριστιανισμός έχει επίσης να παλέψει με τις δικές του αποστασίες. Πράγματι από την εποχή του Κωνσταντίνου, οι αυτοκράτορες ενδιαφέρθηκαν σοβαρά να ορίσουν σαφώς την ορθοδοξία και τον καθολικό χριστιανισμό που ήθελαν να ευνοήσουν. Πέρα όμως από τον επίσημο χριστιανισμό, υπάρχουν και πολλά αποκλίνοντα ρεύματα.

Το 324, ο Κωνσταντίνος, κύριος της αυτοκρατορίας, ανακαλύπτει ότι η Ανατολή είναι διαιρεμένη γύρω από τη διδασκαλία ενός ιερέα της Αλεξάνδρειας, του Αρείου. Υποβάλλει το ζήτημα στη σύνοδο που συγκαλεί στη Νίκαια. Έτσι αρχίζει η κρίση που θα απασχολήσει ολόκληρο τον 4ο αι. και που θα οδηγήσει στον ορισμό της ορθοδοξίας επί Θεοδοσίου.

Όπως και για την κρίση του αρειανισμού, δεν πρέπει και εδώ να υποτιμηθεί η βαρύνουσα θέση της θεολογίας. Περισσότερο, όμως, από ότι κατά τον 4ο αι., είναι η δράση του αυτοκράτορα και οι συγκρούσεις ανάμεσα στις μεγάλες εκκλησιαστικές έδρες που διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο, ενώ οι μοναχοί, αλλά και η κοινή γνώμη, υψώνουν τη φωνή τους.

Η σύνοδος της Χαλκηδόνος βυθίζει την Εκκλησία σε διαιρέσεις που διαρκούν μέχρι σήμερα. Η καταδίκη του Διοσκόρου, η ακύρωση της δεύτερης συνόδου της Εφέσου, η χριστολογική διατύπωση, που την υποπτεύονται ότι είναι επηρεασμένη από τη διδασκαλία του Νεστόριου, γεννούν εντονότατες αντιδράσεις.

Ο χριστιανισμός δεν αναστατώνεται από την καινούργια θέση που αποκτά στην εποχή του Κωνσταντίνου, αλλά μπορεί πλέον ελεύθερα να αναπτύξει τους θεσμούς του, να καταλάβει τον δημόσιο χώρο και να διαδώσει στη ρωμαϊκή κοινωνία τις συνήθειες του, τους ρυθμούς του και καμιά φορά τις αξίες του. Η Εκκλησία, που κατά τον 3ο αιώνα ήταν τόσο ξένη προς το κράτος, έρχεται πια σε στενή επαφή μαζί του. Ο λαός των χριστιανών τείνει να συγχέεται με τον λαό της αυτοκρατορίας και η μεταμόρφωση του χριστιανισμού σε μαζική θρησκεία επιφέρει πολλές αλλαγές. Αντιδρώντας ίσως σε αυτό τον συμβιβασμό με τον "κόσμο", ορισμένοι χριστιανοί αποσύρονται από την κοινωνία, και ο νέος τρόπος ζωής που υιοθετούν πρόκειται να προσλάβει, εντός της Εκκλησίας, τέτοια σημασία ώστε να είναι πια αναγκαίο να γίνεται διάκριση ανάμεσα σε δύο είδη χριστιανικού βίου - τους κοσμικούς χριστιανούς και τους μοναχούς.

Η νέα κατάσταση στην Εκκλησία και οι μαζικές μεταστροφές στον χριστιανισμό επηρεάζουν τα παλαιότερα μυστήρια, όπως το βάπτισμα ή την Ευχαριστία, και ολόκληρη τη λειτουργική ζωή, ενώ εμφανίζονται νέες μορφές ευσέβειας με τη λατρεία των αγίων ή το προσκύνημα. Ο χρόνος, ο χώρος, η ίδια η κοινωνία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας φαίνεται πως εκχριστιανίζονται.

Η άνθηση του παλαιού μοναχισμού είναι φαινόμενο μακράς διάρκειας που η πολυπλοκότητα του λαμβάνεται όλο και περισσότερο υπόψη. Οι έρευνες πάνω στην πνευματικότητα ή τα μοναστικά κείμενα συμπληρώνονται τώρα από άλλες προσεγγίσεις. Η αρχαιολογία, η παπυρολογία, η ανθρωπολογία μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε καλύτερα τις πραγματικές σχέσεις των χριστιανών με τον κόσμο που λένε ότι εγκαταλείπουν και την ξεχωριστή αίγλη που μπόρεσαν να αποκτήσουν μεγάλοι ασκητές.