Αθήνα

Γύρω στο 700 π.Χ. η Αθήνα εισέρχεται σε μια περίοδο ευημερίας και καλλιτεχνικών ζυμώσεων, η οποία οριστικά πλέον σηματοδοτεί το τέλος των Σκοτεινών Αιώνων. Υπάρχουν πολλά στοιχεία που φανερώνουν πως, μετά την ασάφεια και τη στασιμότητα της προηγούμενης περιόδου, αρχίζουν να παρουσιάζονται αρκετές αιφνίδιες εξελίξεις. Στην ανατολική Μεσόγειο παρατηρείται μια έξαρση της αθηναϊκής δραστηριότητας γύρω στα τέλη της ΜΓ ΙΙ, και την ίδια ακριβώς περίοδο η διακίνηση της αθηναϊκής κεραμικής φθάνει στο απόγειό της.

 

Άργος

Το Άργος είχε τη φήμη του πιο ισχυρού κράτους στην Ελλάδα, πριν από την αύξηση της δύναμης της Σπάρτης. Ο Ηρόδοτος θυμάται ότι κάποτε έλεγχε όλη την ανατολική ακτή της Πελοποννήσου έως το ακρωτήριο Μαλέα, ακόμη και τα Κύθηρα. Οι μεγάλες αυτές κτήσεις του στάθηκαν, για ένα διάστημα, εμπόδιο στην εξάπλωση της Σπάρτης. Οι πρώιμες αυτές αναμνήσεις πρέπει να αναφέρονται στα μέσα και τα τέλη του 8ου αι. Η περιοχή του Μαλέα ήταν πλούσια σε μεταλλεύματα σιδήρου και θα μπορούσε να προμηθεύσει το Άργος κατά την περίοδο της ευημερίας του, οπότε ανθούσε και η μεταλλοτεχνία του.

Όλα σχεδόν τα αρχαιολογικά ευρήματα της Αρκαδίας προέρχονται από ιερά, και κυρίως από το αφιερωμένο στην τοπική θεά Αθηνά Αλέα στην Τεγέα, όπου βρέθηκαν πολλά χάλκινα αντικείμενα και η μοναδική αξιόλογη συλλογή αρκαδικής γεωμετρικής κεραμικής.

Η λακωνική πεδιάδα περικλείεται από τα ψηλά βουνά του Ταΰγετου και του Πάρνωνα και παρέμεινε μάλλον απομονωμένη από την υπόλοιπη Πελοπόννησο σε όλη τη διάρκεια των Σκοτεινών Αιώνων. Δείγματα του θεωρούμενου τοπικού "πρωτογεωμετρικού" κεραμικού ρυθμού προέρχονται κυρίως από το ιερό του Απόλλωνα στις Αμύκλες, όπου βρέθηκαν αμέσως κάτω από ένα ΥΓ στρώμα. Φαίνεται λοιπόν πως το στυλ αυτό διατηρήθηκε τον 9ο και ως τις αρχές του 8ου αι., γεγονός που ενισχύεται από την απουσία οποιωνδήποτε σταθερών φάσεων που ν' αντιστοιχούν με την ΠΓ και ΜΓ κεραμική άλλων περιοχών.

Τα διασκορπισμένα όστρακα της περιοχής δείχνουν πως η Μεσσηνία ήταν τουλάχιστον τόσο απομονωμένη όσο η Λακωνία κατά το τέλος των Σκοτεινών Αιώνων. Κατά τη διάρκεια του 10 αι. παρατηρούμε κάποιες σχέσεις με τον αιγαιακό χώρο και ιδιαίτερα με την Αργολίδα, κατόπιν εμφανίζεται μια υπο-πρωτογεωμετρική κεραμική, που επιζεί ως το 750 π.Χ. περίπου. Στη συνέχεια η γραπτή κεραμική παίρνει πλέον ΥΓ μορφή.

Από την αρχή της περιόδου αυτής, η Κόρινθος είχε ήδη αποκτήσει το μέγεθος μεγάλης πόλης, και γύρω στο 700 π.Χ. είναι πλέον η ισχυρότερη εμπορική δύναμη στην Ελλάδα. Η λεπτή κεραμική της έχει εξαιρετική τεχνική τελειότητα και εξάγεται τώρα ευρύτατα σε όλα τα σημαντικά κέντρα του ελλαδικού χώρου, επηρεάζοντας βαθμιαία πολλούς τοπικούς γεωμετρικούς ρυθμούς. Στις ακτές της ανατολικής Μεσογείου έφταναν λίγα κορινθιακά αγγεία, αλλά πολύ περισσότερα στέλνονταν με πλοία στις νεοϊδρυμένες ελληνικές αποικίες της Κάτω Ιταλίας και της ανατολικής Σικελίας, ενώ μερικά αγόραζαν και οι Φοίνικες άποικοι σε πιο μακρινές περιοχές, όπως στην Καρχηδόνα, στη δυτική Σικελία και στη μεσογειακή ακτή της Ισπανίας.

Ο Μεδεών, στην ακτή απέναντι από την Κόρινθο, εισήγε καλή κορινθιακή κεραμική ήδη από την αρχή της Γεωμετρικής περιόδου. Αναφέρονται ορισμένες ταφές του 8ου αι., όλες καύσεις, χωρίς ωστόσο αγγεία κάποιου τοπικού γεωμετρικού ρυθμού. Η Κόρινθος παραμένει λοιπόν η μοναδική πηγή καλής κεραμικής, με μόνη εξαίρεση έναν ψηλό κάνθαρο της δυτικής Ελλάδας και μία οπισθότμητη οινοχόη θεσσαλικού τύπου.

Στην Άμφισσα έχει βρεθεί ένα νεκροταφείο που αρχίζει στην ΥΓ περίοδο. Η καλή κεραμική, έως τον προχωρημένο 7ο αι., είναι κορινθιακή, αλλά τα μεταλλικά αντικείμενα προέρχονται από αλλού. Ανάμεσα στα χάλκινα περιλαμβάνονται οκτώσχημες πόρπες του βόρειου τύπου, μια πόρπη με πλακίδιο και σφαιρίδια στο τόξο (τύπος VII του Blikenberg), δύο σπειροειδή βραχιόλια και δύο ζεύγη, ξενόφερτων μάλλον, σφηκωτήρων (ενός χάλκινου και ενός σιδερένιου), που απολήγουν σε ακανόνιστα κυλινδρικά πλακίδια.

Τα ευρήματα του 8ου αι. από τους Δελφούς προέρχονται από νεκροταφεία, έναν οικισμό και ένα ιερό, που επρόκειτο να γίνει από τα σημαντικότερα του ελληνικού κόσμου. Το κύριο νεκροταφείο ήταν πάντα προς τα δυτικά, δίπλα στο σημερινό μουσείο. Υπάρχουν και δύο μικρότερα νεκροταφεία, το ένα στα ανατολικά, κοντά στη Μαρμαριά, το άλλο ψηλά στην περιοχή της Πυλαίας, κοντά στο στάδιο, όπου τα παλαιότερα κτερίσματα είναι ΠΠρΚ αρύβαλλοι του 700 π.Χ. περίπου.

Το νησί απέχει μόνο λίγες ώρες με το πλοίο από την είσοδο του Κορινθιακού κόλπου, γι' αυτό προσήλκυε πολλούς επισκέπτες κατά τη διάρκεια της περιόδου που οι Έλληνες έμποροι και αποικιστές ανοίγονταν σταδιακά προς την Ιταλία και τη Σικελία. Η Ιθάκη της εποχής αυτής είναι γνωστή από δύο ιερά, το Σπήλαιο των Νυμφών στον κόλπο της Πόλης και ένα αγνώστου θεότητας, στις πλαγιές του βουνού Αετός.

 

 

Η Υστεροελλαδική περίοδος είναι σημαντική για τη Χαλκίδα. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Κάδμος πηγαίνοντας από τη Φοινίκη στη Βοιωτία, ίδρυσε τη Χαλκίδα, γεγονός που τοποθετείται μεταξύ του 16ου και 15ου αι. π.Χ. Βέβαιο είναι ότι τότε εγκαταστάθηκαν σημαντικά γένη στις παραθαλάσσιες περιοχές της Κακής Κεφαλής και του Αγίου Στεφάνου, αν και δεν έχουν εντοπισθεί μεγάλα οικιστικά κέντρα. Την ύπαρξη ισχυρών γενών υποδηλώνει ο θολωτός τάφος στο Πέι (Δοκός), και οι θαλαμοειδείς τάφοι στις Καμάρες, την Αγία Ελεούσα, την Παναγίτσα και τη Βρωμούσα. Σε αυτούς τους τάφους βρέθηκαν χάλκινα όπλα, ελεφάντινα αντικείμενα, σφραγίδες και αγγεία εξαιρετικής ποιότητας, τα οποία μας δίνουν μια εικόνα, έστω αποσπασματική, του πλούτου της μυκηναϊκής Χαλκίδας.

 

Τον 12ο αι. εγκαταλείφθηκε ένας πλούσιος οικισμός, αλλά ο ναός του δεν λησμονήθηκε τελείως, και μάλιστα η λατρεία της Εποχής του Χαλκού αναζωπυρώθηκε κατά την εποχή που εξετάζουμε.

Στη θέση Κάστρο, στην ανατολική ακτή της Σίφνου, σε μια μικρή λωρίδα γης ανάμεσα σ' έναν γκρεμό και στη μεταγενέστερη οχύρωση της ακρόπολης, ανασκάφηκε μικρό τμήμα ενός ΥΓ οχυρωμένου χωριού.

Τα νεκροταφεία της Μήλου ερευνήθηκαν κυρίως τον 19ο αι., όχι πάντα με επιστημονικό τρόπο. Η τελευταία έκθεση που εκδόθηκε το 1895 αναφέρει τη διαπίστωση ότι κατά τους Γεωμετρικούς χρόνους επικρατούσε το έθιμο της καύσης.

Στη νοτιοδυτική παραλία της Άνδρου βρίσκεται ο λιθόκτιστος και εν μέρει ανασκαμμένος γεωμετρικός οικισμός της Ζαγοράς. Το εμβαδόν του είναι 64 στρέμματα και τα αρχιτεκτονικά λείψανα διατηρούνται σε εξαιρετικά καλή κατάσταση, επειδή η κατοίκηση περιορίζεται ουσιαστικά μόνο στον 8ο αι. Καμία άλλη θέση μέσα στον ελληνικό κόσμο δεν προσφέρει τόσο σαφή εικόνα της καθημερινής ζωής στο γεωμετρικό σπίτι την εποχή αυτή.

Η Τήνος είναι το σημαντικότερο κέντρο παραγωγής μεγάλων, χονδροειδών αγγείων, που διακοσμούνται με ανάγλυφες εικονιστικές παραστάσεις και συμβατικά ονομάζονται πίθοι.

Η Δήλος, το νησί που γεννήθηκε η Άρτεμις και ο Απόλλων, είναι το πραγματικό κέντρο των Κυκλάδων. Κανένα από τα αγγεία που βρέθηκαν εκεί δεν μπορεί να είναι ντόπιο, γιατί η Δήλος είναι μικρή και βραχώδης, χωρίς κοιτάσματα πηλού. Η μία από τις κυριότερες κατηγορίες αγγείων μπορεί με ασφάλεια να αποδοθεί στη Νάξο, η άλλη, με λιγότερη σιγουριά, στην Πάρο.

Οι κεραμείς του νησιού αυτού άργησαν να αναπτύξουν έναν ΥΓ ρυθμό, και κατόπιν άργησαν να τον ξεπεράσουν. Από το 730 π.Χ. περίπου και πέρα κατασκευάζουν τεφροδόχα αγγεία με ή χωρίς λαιμό. Η παραλλαγή χωρίς λαιμό χρονολογείται στο τέλος του 8ου αι., με μαύρο ακόμη γάνωμα στο μεγαλύτερο μέρος, που θυμίζει τα κρητικά παράλληλα.

 

 

Τα περισσότερα από τα ΥΓ ευρήματα του νησιού προέρχονται από τα γεωμετρικά νεκροταφεία, τα οποία βρίσκονται κάτω από τη σημερινή, τη ρωμαϊκή και την ελληνιστική πόλη. Οι τελευταίες γνωστές ταφές χρονολογούνται γύρω στο 710 π.Χ. και είναι ιδιαίτερα πλούσιες: σε ένα παιδικό ενταφιασμό σε κιβωτιόσχημο τάφο βρέθηκαν περισσότερα από 100 αγγεία, πολλά από τα οποία ήταν τοποθετημένα πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες.

Ο πρωιμότερος Εκατόμπεδος ναός της Ελλάδας ήταν ο πρώτος ναός της Ήρας, που κτίστηκε στα τέλη του 8ου αι. Λίγο αργότερα οι Σάμιοι αποδείχτηκαν και πάλι πρωτοπόροι, γιατί περιέβαλαν τον ναό με κιονοστοιχία, επέκτειναν τη στέγη από πάνω της και δημιούργησαν ένα στενό πτερόν.

Δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για το νησί κατά το διάστημα των Σκοτεινών Αιώνων, αλλά η ΥΓ περίοδος αντιπροσωπεύεται ικανοποιητικά από τα αναθήματα δύο θέσεων της νότιας ακτής.

Τα αρχιτεκτονικά λείψανα του 8ου αι. είναι πιο σημαντικά εδώ από ό,τι σε άλλες περιοχές, γιατί, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, τα κτίσματα είναι συνήθως λιθόκτιστα και όχι πλινθόκτιστα. Από την άποψη αυτή σημαντικοί είναι οι οικισμοί στη Φαιστό, το Βρόκαστρο και το Καβούσι, καθώς και ο ναός του Απόλλωνα στη Δρήρο. Στα ιερά των σπηλαίων της Ίδης και της Δίκτης βρέθηκαν πολλά και ποικίλα μεταλλικά κτερίσματα, ανάμεσα στα οποία εξαιρετική σημασία έχουν οι αναθηματικές χάλκινες ασπίδες από το Ιδαίο άντρο με ανάγλυφα μοτίβα, που συνιστούν το βασικό σώμα της κρητικής εικονιστικής τέχνης για την περίοδο αυτή. Τα μοτίβα των ασπίδων έχουν ανατολίζοντα θέματα και στυλ, αλλά και οι παλαιότερες αρχίζουν ήδη από τον 8ο αι. Η τοπική κεραμική δεν είναι εντυπωσιακή και οι εικονιστικές παραστάσεις είναι εξαιρετικά σπάνιες.