Gistor

Η διασωθείσα μέχρι τους ιστορικούς χρόνους παράδοση, αλλά και τα πρώτα γραπτά κείμενα, οι πήλινες πινακίδες των αρχείων των μυκηναϊκών ανακτόρων, μας πληροφορούν για την ύπαρξη μικρών κρατών με αυστηρή διοικητική διάρθρωση και οργανωμένο στρατό και στόλο. Με εξειδικευμένη παραγωγή αγαθών, εκτεταμένο υπερπόντιο εμπόριο, ίδρυση εμπορικών σταθμών για εμπορικές ανταλλαγές που φθάνουν μέχρι τα άκρα της Μεσογείου και ίσως του Εύξεινου Πόντου, σωρεύουν πλούτο και αποκτούν πολιτική δύναμη, η οποία εκφράζεται είτε με την επέκταση της κυριαρχίας τους στα γειτονικά κρατίδια, είτε με την ανάληψη υπερπόντιων επιχειρήσεων και εκστρατειών, όπως η Αργοναυτική και ο Τρωικός Πόλεμος.

Η έντονη κινητικότητα και η επαφή με γειτονικούς πληθυσμούς ή με τα προϊόντα και τις ιδέες μακρινών λαών αποτέλεσε την ευκαιρία για την ανταλλαγή τεχνολογικών γνώσεων και καλλιτεχνικών ιδεών, που πιστοποιείται από τα πλούσια ευρήματα. Η Αττική, μετά μία ενδιάμεση φάση, κατά την οποία τα παλιά (μεσοελλαδικά) πολιτισμικά στοιχεία συνεχίζουν να επιβιώνουν, ενώ διεισδύουν τα νέα, εντάσσεται πλήρως στη σφαίρα του μυκηναϊκού κόσμου.

Πρώτος ο Θορικός, η κατοίκηση του οποίου είναι αδιάκοπη από την Τελική Νεολιθική περίοδο, παρουσιάζει σαφή δείγματα ισχύος και πλούτου που οφειλόταν στην εκμετάλλευση των μεταλλείων της Λαυρεωτικής. Εδώ για τους τοπικούς άρχοντες ιδρύονται ήδη στην πρώτη μυκηναϊκή περίοδο (1600-1400 π.Χ.) οι πρώτοι στην Αττική μεγάλοι θολωτοί τάφοι, αλλά και κτιστοί κιβωτιόσχημοι με είσοδο, καλυμμένοι με τύμβο. Οι νεκροί συνοδεύονται από ωραία αγγεία, πολύτιμα κοσμήματα, ακόμη και διακοσμημένα μολύβδινα βάρη (σταθμά).

Εκτός από τον Θορικό, αναδεικνύονται και άλλα μεγάλα κέντρα, όπως η Παλλήνη, έδρα του μυθικού Πάλλαντα, αδελφού του Αιγέα και ανταγωνιστή του, ο Μαραθώνας, η Ελευσίνα και πολλά μικρότερα στις περιοχές των Μεσογείων και του λεκανοπεδίου. Οι οικισμοί συνεχίζουν να αναπτύσσονται στις θέσεις των μεσοελλαδικών κωμών, μερικοί δε από αυτούς (Αφίδνες, Ελευσίνα, Λαμπτρές) περιβάλλονται με τείχος. Συστηματικές ανασκαφές σε μυκηναϊκούς οικισμούς δεν έχουν γίνει, γι' αυτό λίγα πράγματα είναι γνωστά για την πολεοδομία και τη συγκρότησή τους.

Γύρω από τους οικισμούς έχουν εντοπισθεί μεγάλα κοινοτικά νεκροταφεία, συνήθως με θαλαμοειδείς τάφους, στη Χαμολιά-Λαπούτσι Βραυρώνας, στο Βουρβάτσι (Λαμπτρές), στη Μαγούλα των Σπάτων, το Φούρεσι Γλυκών Νερών στην περιοχή της αρχαίας Παλλήνης, στη Γλυφάδα, τη Βάρκιζα, στη Βούλα και την Ελευσίνα. Διάσπαρτα σε θέσεις όπου δεν έχουν εντοπισθεί οικισμοί, εμφανίζονται μικρότερα νεκροταφεία, ίσως οικογενειακά κοντά σε πατρογονικά κτήματα. Οι νεκροί συνοδεύονται συνήθως από πολλά κτερίσματα, κυρίως αγγεία, κοσμήματα, όπλα και ειδώλια.

Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει για τη συνέχιση της χρήσης των τύμβων του Μαραθώνα, αλλά και τη δημιουργία νέων. Λίγο μακρύτερά τους κατασκευάστηκε μεγάλος θολωτός τάφος, στα κτερίσματα των νεκρών του οποίου συγκαταλέγεται χρυσό κύπελλο ενώ στον δρόμο του είχαν ταφεί τα άλογα του νεκρικού άρματος. Σε δύο πλούσιους θαλαμοειδείς τάφους των Σπάτων, παρά τη σύληση, βρέθηκαν εκατοντάδες κοσμήματα και άλλα αντικείμενα από χρυσό και ελεφαντόδοντο, όπως λύρα με ανάγλυφη διακόσμηση και κράνος από χαυλιόδοντες κάπρου. Στο Φούρεσι Γλυκών Νερών, σε ένα μεγάλο θαλαμοειδή τάφο με μεγάλο διάδρομο διασώθηκαν μινωικά ευρήματα. Ο μεγάλος θολωτός τάφος νότια του Μενιδίου περιείχε πολλά πολύτιμα κτερίσματα και έναν αμφορέα φερμένο από τη Χαναάν της Παλαιστίνης. Στο δυτικό νεκροταφείο της Ελευσίνας ανασκάφτηκαν μεγάλοι κτιστοί κιβωτιόσχημοι τάφοι με είσοδο. Ένα τμήμα του είχε από την αρχαιότητα ορισθεί με περίβολο και έκτοτε δεν είχε επαναχρησιμοποιηθεί, αποτελώντας ίσως το νεκροταφείο όπου οι αρχαίοι Ελευσίνιοι επιδείκνυαν τους τάφους των "Επτά επό Θήβας", δηλαδή των επτά Αργείων στρατηγών, οι οποίοι υπό την ηγεσία του εξόριστου γιου του Οιδίποδα Πολυνείκη και του βασιλιά του Άργους Αδράστου εξεστράτευσαν εναντίον της Θήβας (την ηγεμονία της οποία είχε ο άλλος γιος του Οιδίποδα, ο Ετεοκλής), όπου και φονεύθηκαν.

Σπάνια είναι τα στοιχεία που σχετίζονται με τις θρησκευτικές δοξασίες, έχουν, όμως, εντοπισθεί αρκετές θέσεις όπου ασκούσαν λατρευτικές πράξεις, όπως δηλώνεται από αγγεία για υγρές προσφορές, ειδώλια ζώων, ομοιωμάτων υποδημάτων και σχηματοποιημένων ανθρώπινων μορφών. Μερικές βρίσκονται στην ίδια θέση όπου γινόταν λατρεία και κατά τη Μεσοελλαδική περίοδο και στις περισσότερες αυτή συνεχίσθηκε και στους ιστορικούς χρόνους. Εκτός, λοιπόν, από το ιερό στην κορυφή του Υμηττού, μυκηναϊκό μέγαρο -ίσως με λατρευτική χρήση- έχει βρεθεί και κάτω από το σεπτό Τελεστήριο της Ελευσίνας, μυκηναϊκή δε κεραμική κάτω από τον ναό της Αρτέμιδος Μουνιχίας και της Αρτέμιδος Ταυροπόλου, και τον ναό του Δηλίου Απόλλωνος στις Πρασιές. Ένα υπαίθριο ιερό εντοπίσθηκε επίσης στην ανατολική πλαγιά της ακρόπολης των Λαμπτρών.

Στη διάρκεια των μυκηναϊκών χρόνων ο πολιτισμός ακμάζει, τα κεραμικά εργαστήρια αναπτύσσουν μεγάλη παραγωγή και τα εμπορικά πλοία φθάνουν μέχρι τις Συροπαλαιστινιακές ακτές. Τα μεταλλεία του Λαυρίου βρίσκονται σε πλήρη λειτουργία και τροφοδοτούν με άργυρο (τον σοFενο = σούνο των πινακίδων Γραμμικής Β) αλλά και μόλυβδο τον νότιο ελλαδικό χώρο και το Αιγαίο, γίνεται δε απόπειρα διάνοιξης και άλλων στον Υμηττό, στην περιοχή του Σφηττού.

Στις αρχές του 12ου αι. π.Χ., την εποχή που ακολουθεί την κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτόρων, σημειώνεται σταδιακή παρακμή, χωρίς να υπάρχουν δείγματα βίαιων ή πολεμικών επεισοδίων, γεγονός που ενισχύει την παράδοση ότι τα λεγόμενα δωρικά φύλα απωθήθηκαν από τους Αθηναίους. Και ενώ όλοι οι οικισμοί αρχίζουν να συρρικνώνονται και διατηρείται μόνο η κατοίκηση γύρω από την Ακρόπολη, όπως δείχνει το μεγάλο νεκροταφείο με τους 100 τάφους στον Κεραμεικό, ένα μεγάλο και σημαντικό κέντρο εμφανίζεται στον λιμένω των Πρασιών της ανατολικής ακτής της Αττικής. Στη θέση Περατή ανασκάφηκε εκτεταμένο νεκροταφείο μα 220 τάφους, οι περισσότεροι οικογενειακοί θαλαμοειδείς, και πρόσφατα εντοπίσθηκε δεύτερο λίγο δυτικότερα, στην περιοχή της αρχαίας Στειριάς. Δεν έχει βρεθεί ο οικισμός με τον οποίο συνδέονται τα δύο νεκροταφεία, από τα πλούσια και ποικίλα κτερίσματα, όμως, είναι φανερό ότι ανήκουν σε ακμάζουσα κοινότητα ναυτικών και εμπόρων, η οποία μπορεί να προμηθεύεται πολύτιμα και εξωτικά αντικείμενα μακρινών τόπων, φυλακτά και σκαραβαίους από την Αίγυπτο, δέλτους με το όνομα του Φαραώ Ραμσή Β' και σφραγιδοκύλινδρους από τη Συρία. Από τα αγγεία που υπερβαίνουν συνολικά τα 1.300, χαρακτηριστικά είναι τα διακοσμημένα με τυποποιημένες παραστάσεις χταποδιών, αλλά και μερικά με περισσότερο ελεύθερη απόδοση που είναι προϊόντα τοπικών εργαστηρίων.