Gistor

Οικίες έξω από την ακρόπολης

Πολλά πλούσια σπίτια βρέθηκαν έξω από την ακρόπολη. Αναφέρονται με συμβατικά ονόματα εμπνευσμένα από τα χαρακτηριστικά αντικείμενα που βρέθηκαν στην καθεμιά: η "Οικία του Εμπόρου του Κρασιού", η "Οικία του Λαδεμπόρου", η "Οικία των Ασπίδων", η "Οικία των Σφιγγών". Στην οικία των Σφιγγών λειτουργούσα καθώς φαίνεται εργαστήρια ελεφαντουργίας, όπου ανακαλύφθηκαν θαυμάσια ελεφαντουργήματα: οκτώσχημες ασπίδες, ανάγλυφα σφιγγών και άλλα. Τα σπίτια αυτά ήταν πιθανότατα εξαρτημένα από το ανάκτορο, και τα εργαστήριά τους εκτελούσαν βασιλικές παραγγελίες. Το γεγονός ότι σημαντικά σπίτια όπου φυλάσσονταν πολύτιμα υλικά σαν το ελεφαντόδοντο, βρίσκονταν έξω από την ακρόπολη, σημαίνει ότι υπήρχε αρκετή ασφάλεια. Όλα αυτά τα σπίτια καταστράφηκαν ξαφνικά από σεισμό και πυρκαγιά λίγο μετά τα μέσα της ΥΕ ΙΙΙ Β περιόδου, μετά το 1250 π΄Χ., όταν καταστράφηκε μεγάλο μέρος της ακρόπολης, τα ιερά του Θρησκευτικού Κέντρου και τμήμα του ανακτόρου.

Μια ομάδα από τέσσερις σημαντικές κατοικίες, που ανασκάφηκε έξω από τα τείχη των Μυκηνών, προσφέρει μια καλή άποψη των ιδιωτικών κατοικιών κατά τη διάρκεια της ανακτορικής εποχής. Έχουν τα ονόματα: Δυτική Οικία, Οικία του Λαδεμπόρου, Οικία των Σφιγγών, Οικία των Ασπίδων. Η Δυτική Οικία είναι η παλαιότερη της ομάδας, οι άλλες έχουν κατασκευασθεί σε στενή συνάρτηση με αυτή, ίσως από τα νεώτερα μέλη του ίδιου γένους. Το ισόγειο της Δυτικής Οικίας αποτελείται από μέγαρο που βλέπει σε μια λιθόστρωτη αυλή, μαγειρείο και αποθήκες, η μορφή των διαμερισμάτων του επάνω ορόφου δεν διατηρήθηκε. Κομμάτια με ενδιαφέρουσες νωπογραφίες από ένα διάδρομο περιλαμβάνουν μια σκηνή με άρμα και ένα διάζωμα με ανθισμένους κρίνους. Η Οικία του Λαδεμπόρου μας προσφέρει περισσότερες αποδείξεις βιοτεχνικού εργαστηρίου και εμπορίου. Το ανατολικό υπόγειο αποτελείται από οκτώ αποθήκες στις οποίες μπαίνει κανείς από ένα ίσιο μεγάλο διάδρομο. Εδώ είχαν αποθηκευθεί μεγάλοι πίθοι, των οποίων το λάδι προστατευόταν από το πάγωμα όταν έκανε κρύο, με ένα σύστημα θέρμανσης, το οποίο ίσως χρησίμευε και για την παρασκευή αρωματικών ελαίων με πρόσθετα βότανα. Τριάντα μεγάλοι ψευδόστομοι αμφορείς περίμεναν στον διάδρομο να φορτωθούν σε κάποιο πλοίο, όλοι γεμάτοι λάδι, κλεισμένοι ερμητικά, ενώ είχαν το αποτύπωμα μιας σφραγίδας Όποιος και αν πυρπόλησε την οικία λίγο πριν το 1200 π.Χ. έκοψε τις προχόες των αμφορέων και έβαλε φωτιά στο λάδι τους, φωτιά η οποία διέτρεξε όλο τον διάδρομο. Οι Οικίες των Σφιγγών και των Ασπίδων πήραν το όνομά τους από τα καλλίτερα κομμάτια ένθετης διακόσμησης από ελεφαντοστό, τα οποία στόλιζαν έπιπλα και τα οποία βρέθηκαν στα ερείπια. Ήταν και αυτές γεμάτες με αποθηκευτικά δοχεία και γραπτούς αμφορείς υψηλής ποιότητας. Οι οικίες αποτελούν την πηγή των περισσότερων Μυκηναϊκών πινακίδων Γραμμικής Β, οι οποίες αναφέρουν καταλόγους προσωπικού και σιτηρεσίων καθώς και αρωματικών υλών, που προφανώς χρησιμοποιούνταν στην επεξεργασία του λαδιού.

Αυτές οι οικίες δεν αποτελούν, αρχιτεκτονικά, μικρογραφικές απομιμήσεις του ανακτόρου, αλλά παρατάσσουν τα δωμάτιά τους κατά μήκος ενός κεντρικού διαδρόμου σε θέσεις που προσφέρονται από την διαμόρφωση του εδάφους. Αν και μόνο τα υπόγεια έχουν διατηρηθεί καλά, μπορεί κανείς να δει τα υπολείμματα κλιμακοστασίων που οδηγούσαν στους επάνω ορόφους, οι οποίοι πρέπει να είχαν την ίδια επίμηκη αρχιτεκτονική διάταξη, σχηματίζοντας ίσως εσοχές και εξώστες που έβλεπαν στη βαθμιδωτή πλαγιά του λόφου, επάνω στην οποία είχαν χτιστεί όλες οι οικίες. Πλούσιες ιδιωτικές κατοικίες μέσα από τα τείχη της ακρόπολης δείχνουν καθαρά αυτή την αδιαφορία προς την αρχιτεκτονική διάρθρωση του ανακτόρου και σχεδιάζονται ανάλογα με τον διαθέσιμο χώρο, μερικές φορές εμφανίζοντας χαλαρή διάταξη από τετράγωνα δωμάτια με κίονες και ανηφορικές αναβάσεις ή σκάλες επιχρισμένες με κονίαμα. Όλες αποτελούν αυτάρκεις μονάδες, οι οποίες διαθέτουν ευρύχωρα υπόγεια, έχουν δικά τους μαγειρεία, βωμούς και εστίες και ήταν εντελώς ανεξάρτητες από το ανάκτορο στην διεκπεραίωση της καθημερινής εργασίας.

Στην αρχή η συγκέντρωση πινακίδων στις οκίες των Μυκηνών θεωρήθηκε σαν ένδειξη ότι στην πραγματικότητα οι οικίες αυτές αποτελούσαν παραρτήματα του ανακτόρου, υπεύθυνα για ιδιαίτερους τομείς της βιοτεχνίας, δηλαδή ένα είδος αποθήκης, από το οποίο γινόταν φόρτωση για εξαγωγή αρωματικών ελαίων ή ειδών μικροτεχνίας από ελεφαντοστό. Όμως είναι βέβαιο όρι έχουν περισσότερο οικιακό παρά βιοτεχνικό χαρακτήρα και ότι αποτελούσαν ιδιοκτησίες πλουσίων εμπόρων, οι οποίοι διέμεναν στα διαμερίσματα του άνω ορόφου, σ' ένα πολύ ευχάριστο περιβάλλον. Οι νωπογραφίες οι οποίες στόλιζαν τους τοίχους ήταν ίδιες με αυτές των ανακτόρων: γυναίκες με περίτεχνα φορέματα, κτίρια με λεπτομερείς προσόψεις, όπως εκείνες της Πύλου και του Ορχομενού, στρατιώτες και υπηρέτες με λευκά λινά περισφύρια, μεγάλα άλογα, εφορμούντες ταύροι και ρόδακες. Οι κατοικίες ήταν πλούσιες σε αντικείμενα από ελεφαντοστό και φαγεντιανή. Τα είδη αυτά δεν είχαν αποθηκευθεί σαν εμπορεύματα, αλλά αποτελούσαν μέρος της οικοσκευής. Το μεγαλύτερο μέρος της ένθετης διακόσμησης που βρέθηκε ανήκε σε έπιπλα και κασσέλες εξαίρετης τέχνης. Οι πινακίδες επιβεβαιώνουν την ύπαρξη τεχνιτών ειδικών στην παρασκευή κυάνου ή γαλάζιας υαλόμαζας, γναφέων, των οποίων το προϊόν προοριζόταν για υφάσματα, και γυναικών ελληνικής και βαρβαρικής καταγωγής, οι οποίες αποτελούν το υπηρετικό προσωπικό.

Ασημένιο ρυτό της πολιορκίας

Είναι ένα λεπτό, μάλλον κοντό, σε σχήμα χωνιού αγγείο από έλασμα αργύρου με χαμηλά ανάγλυφα (δηλ. την μέθοδο της εκτύπου τεχνικής), του οποίου τα χείλη, η λαβή και το πόδι είναι επίθετα από επίχρυσο χαλκό. Πολύ λίγα κομμάτια έχουν απομείνει για την ανασύνθεση του αγγείου στο αρχικό του ύψος, το οποίο ίσως ήταν 0,30 μ. περίπου, και επειδή τα διασωθέντα τεμάχια δεν ταιριάζουν μεταξύ τους ακριβώς, η σύνθεσή του μπορεί ν' αναθεωρηθεί. Το ρυτό, όπως και τα εγχειρίδια, συνδυάζει Κρητικό σχήμα και μοτίβα με μια μη Κρητική τεχνοτροπία. Το Μυκηναϊκό αγγείο κοσμεί η πρωιμότερη γνωστή αναπαράσταση σκηνής πολιορκίας, που αργότερα θα γίνει μόνιμο γλυπτικό θέμα ανάμεσα στους Αιγύπτιους και τους Ασσύριους. Στο αγγείο καταβάλλεται προσπάθεια να απεικονισθεί μια ολόκληρη πόλη στο φυσικό της τοπίο, με συνωθούμενους μικρογραφικούς στρατιώτες και πολίτες.

Στο ανώτερο τμήμα του αγγείου, στο κυριότερο απόσπασμα, απεικονίζεται μια πολύπλοκη πόλη επάνω σε λόφο. Την δείχνει από χαμηλά και από κάποια απόσταση να δεσπόζει ενός κόλπου. Τα τείχη της ορθώνονται ανώμαλα επάνω στο κύρτωμα ενός βράχου, υποδηλώνοντας ορεινή τοποθεσία, όπως στις Μυκήνες. Προς τ' αριστερά, όπου ο βράχος αδυνατίζει, υπάρχει ένας κάθετος λίθινος αναληματικός τοίχος που σχηματίζει ένα εξώστη στη βουνοπλαγιά. Μπορείς να δεις την άκρη ενός ανακτόρου με τρία πατώματα ή ακόμα ψηλότερο, με τα δωμάτια ή τα διαμερίσματα στο βάθος σε κλιμακωτά επίπεδα. Μια μεγάλη πύλη από ξύλο βρίσκεται κλειστή, εκεί όπου ο βράχος φθάνει στο πιο ψηλό σημείο επάνω στο τείχος και ο εχθρός θα μπορούσε πολύ εύκολα να αναρριχηθεί. Μια παραλιακή πεδιάδα χωρίζει την πόλη από τη θάλασσα, η οποία εδώ σχηματίζει ένα βαθύ ακανόνιστο όρμο. Πέρα από την πόλη υπάρχει ένα μικρό άλσος με ελιές, σε μια πεδιάδα η οποία σβήνει στον ορίζοντα.

Τη δραματική στιγμή των γεγονότων που διάλεξε ο καλλιτέχνης, τέσσερις αναστατωμένες γυναίκες στέκονται στον εξώστη της πόλης και δύο άλλες σκύβουν από τα παράθυρα ή ψηλότερους εξώστες. Φορούν κοντομάνικες ζακέτες και χειρονομούν ζωηρά για να ενθαρρύνουν κάποιον ή από φόβο. Κάποια κοιτάζει πίσω της προς το εσωτερικό της πόλης σαν να καλεί ενισχύσεις ή να έχει γυρίσει την πλάτη της σε κάτι που μόλις είδε κάτω στην πεδιάδα. Σε ένα άλλο μέρος της πόλης, όπου υψώνεται ένα βαθμιδωτό προστώον με ψηλούς κίονες και ιερά κέρατα, βλέπουμε δύο (;) άνδρες γυμνούς σ΄ένα εξώστη, από τους οποίους ο ένας τεντώνεται να δει προς το μέρος της μάχης, ενώ ο άλλος φαίνεται να ακουμπά στο στηθαίο.

Κάτω από την πόλη και σε ποικίλες εδαφικές διαμορφώσεις μια μάχη ή αψιμαχία βρίσκεται σε εξέλιξη προς τα αριστερά, όπου το αγγείο είναι σπασμένο. Στην άκρη της θάλασσας τρεις γυμνοί σφενδονιστές με τεντωμένες τις σφενδόνες τους αποτελούν ένα είδος προκαλύμματος τεσσάρων ή πέντε γυμνών τοξοτών, οι οποίοι έχουν λυγίσει καθώς ισορροπούν στο ένα γόνατο που ακουμπά στη γη - το άλλο τους πόδι προβάλλεται σε ορθή γωνία - και τεντώνουν τα τόξα τους. Ένας έκτος τοξότης στην πρώτη γραμμή φέρεται αντιμέτωπος μ' έναν άνδρα, ο οποίος κοιτάζει πίσω του προς την πόλη και που πιθανότερα είναι ένας απελπισμένος ή πληγωμένος συμπολεμιστής, παρά ο πρώτος εχθρός. Πίσω από το γεμάτο δράση κέντρο της μάχης δύο άνδρες στέκονται επιφυλακτικοί και σοβαροί, ντυμένοι με έναν άκαμπτο χιτώνα που τους καλύπτει από τον ώμο μέχρι τα γόνατα, κρατώντας ρόπαλα που τα εκτείνουν κατά το μέρος της μάχης. Ένας γυμνός στρατιώτης περνά ορμητικά μπροστά τους. Αυτός όλος ο "στρατός" των δεκατριών ανδρών έχει γυμνά πόδια και την κόμη κομμένη κοντή.

Ακόμη χαμηλότερα, σε μια λεία επιφάνεια που ερμηνεύεται ως θάλασσα, φαίνεται το άνω μέρος του σώματος ή τα κράνη πέντε ανδρών, τους οποίους συνήθως φαντάζονται να σπρώχνουν με κοντάρι ένα πλοίο προς την ακτή. Αυτός που στέκεται στο πηδάλιο φέρει θυσανωτό κράνος και κοντομάνικο χιτώνα, οι άλλοι φέρουν αυλακωτά καλύμματα χωρίς λοφίο. Κινούνται προς τον όρμο και έχουν προσπεράσει την είσοδο, σε μια προεξοχή της οποίας φυτρώνουν δύο δένδρα. Η άλλη πλευρά της προεξοχής καταλήγει σε υφαλορράχες ή τενάγη επάνω από τα οποία έχουν διασκορπιστεί τα αδύναμα σώματα τριών ή τεσσάρων ανδρών που κολυμπούν, προσπαθώντας να βγουν, από βράχο σε βράχο.

Η Μυκηναϊκή ιεραρχία

Στην κορυφή της μυκηναϊκής ιεραρχίας βρισκόταν ο Wanax, ο άνακτας. Ο ανώτατος αυτός μονάρχης διοικούσε το κράτος με έδρα τα ανάκτορα, καθόριζε τους νόμους και τους φόρους, κατεύθυνε τα συλλογικά έργα και όριζε τις διεθνείς συνθήκες. Όπως προκύπτει από τις πινακίδες της Πύλου, ο Wanax κατείχε τεράστιες εκτάσεις γης και επέτρεπε μόνο στον εαυτό του να αποδίδει συγκεκριμένες προσφορές στους θεούς. Η εξουσία του δεν απέρρεε από κάποιες διοικητικές διαδικασίες αλλά μάλλον από την κληρονομική διαδοχή. Όλες οι αναφορές στον άνακτα συνδυάζονται με μνείες για εορτές ή χώρους τελετών, ώστε η εξουσία του να συνδέεται πάντοτε έμμεσα με τη λατρεία.

Η δεύτερη σημαντική μορφή στην πυραμίδα της ιεραρχίας ήταν ο Lawagetas, εκείνος δηλαδή που άγει το λαό. Αν υποτεθεί ότι στη μυκηναϊκή γλώσσα όπως και στον Όμηρο η λέξη λαός δηλώνει τον στρατό, τότε ο Lawagetas ήταν ο αρχηγός του στρατού. Τα καθήκοντά του θα ήταν να επιβάλει την τάξη στο κράτος και να οδηγεί το στρατό στις πολεμικές επιχειρήσεις. Οι εκτάσεις γης που είχε στην κατοχή του δείχνουν επίσης ότι κατείχε τη δεύτερη θέση μετά τον άνακτα στο σύστημα γαιοκτησίας. Είχε επίσης στην υπηρεσία του διάφορους τεχνίτες. Μια διαφορετική άποψη ερμηνεύει τον Lawagetas ως ένα είδος εστεμμένου πρίγκηπα που δεν είχε στρατιωτική ή άλλη εξουσία.

Μία ομάδα αξιωματούχων που αναφέρεται επίσης συχνά σε κείμενα γαιοκτησίας από την Πύλο και την Κνωσό είναι οι Telestas, οι τελεστές. Οι κάτοχοι του αξιώματος αυτού κατείχαν μια αρκετά υψηλή θέση στην ιεραρχία. Τρεις από τους αναφερόμενους τελεστές είχαν μαζί τόση γη όση και ο άνακτας. Σχετικά με τα καθήκοντά τους έχουν διατυπωθεί δύο διαφορετικές θεωρίες. Η μία τους θέλει θρησκευτικούς υπαλλήλους και η άλλη πρόσωπα στα οποία είχε παραχωρηθεί γη ως αντάλλαγμα για την παροχή υπηρεσιών. Στην περιοχή της Πύλου υπήρχε ένας μεγάλος αριθμός τελεστών, δεκατέσσερις από τους οποίους κατοικούσαν στο θρησκευτικό κέντρο Pakijane.

Σε κείμενα από την Πύλο και την Κνωσό αναφέρεται η στρατιωτική τάξη των ιππέων, οι equeta. Στην κλασική Αθήνα οι ιππείς ήταν μια κοινωνική τάξη με βάση το εισόδημα, αλλά η μυκηναϊκή λέξη ίσως συνδέεται περισσότερο με την ομηρική σημασία του "εταίρου", δηλαδή του βασιλικού ακόλουθου. Στην Πύλο οι ιππείς εμφανίζονται ως εκπρόσωποι της κεντρικής στρατιωτικής αρχής και όπως φαίνεται από ορισμένα κείμενα γαιοκτησίας φορούσαν ένα χαρακτηριστικό ένδυμα, επέβαιναν σε δίτροχες άμαξες και είχαν σκλάβους. Η πιο πιθανή εξήγηση των αρμοδιοτήτων τους ήταν ότι αποτελούσαν μια μικρή κάστα πολεμιστών γύρω από τον άνακτα. Η τάξη αυτή ίσως ταυτίζεται με τους πολεμιστές μιας χαρακτηριστικής κατηγορίας τάφων της Υστεροελλαδικής ΙΙΑ και ΙΙΙΑ1 περιόδου, οι οποίοι ήταν θαμμένοι με ολόκληρο τον οπλισμό τους.

Ένας τίτλος που αναφέρεται συχνά στις πινακίδες της Πύλου, της Κνωσού και της Θήβας είναι ο qasireu, δηλαδή ο βασιλέας. Όλα τα μέχρι στιγμής στοιχεία δείχνουν ότι στη Μυκηναϊκή εποχή ο τίτλος αυτός δεν είχε ακόμη πάρει τη σημασία με την οποία εμφανίζεται αργότερα στα ομηρικά έπη. Οι μυκηναίοι βασιλείς ήταν μάλλον τοπικοί αρχηγοί και η δικαιοδοσία τους δεν ξεπερνούσε τα όρια μιας μικρής επαρχίας ή δήμου. Σε μια περίπτωση μάλιστα χαρακτηρίζεται έτσι ο επικεφαλής μιας ομάδας χαλκουργών. Κατά μία άποψη, οι βασιλείς ήταν πρόσωπα που προέρχονταν αποκλειστικά από το χώρο των εργαστηρίων και δεν είχαν καμία σχέση με τη διοίκηση.