Gistor

Οι μινωικές σφραγίδες είναι άρα πολλές και παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία τόσο στα σχήματα όσο και στα εικονογραφικά θέματα, που αποδίδονται με φαντασία και κίνηση. Οι μυκηναϊκές σφραγίδες εικονίζουν συνθέσεις στις οποίες τονίζεται το μνημειακό στοιχείο και δεν έχουν την πολύμορφη έμπνευση των μινωικών, ιδίως μάλιστα μετά το 1450 π.Χ., όταν η μυκηναϊκή τέχνη αρχίζει να απομακρύνεται από τη μινωική επιρροή.

Στην ηπειρωτική Ελλάδα οι σφραγίδες είχαν ήδη εμφανισθεί στην Πρωτοελλαδική περίοδο στη Λέρνα, για ένα σύντομο διάστημα και εμφανίζονται ξανά στην εποχή των λακκοειδών τάφων το 1600 π.Χ. Παρατηρούμε δηλαδή ένα κοινό στη Μεσοελλαδική περίοδο και τούτο είναι φυσικό γιατί η σφραγιδογλυφία, τέχνη κατεξοχήν εκλεπτυσμένη, δεν μπορούσε να αναπτυχθεί μέσα στο γενικότερα "βάρβαρο" περιβάλλον της εποχής. Με την έννοια "βάρβαρο" στην παρούσα περίπτωση δεν υπονοείται μόνο ένα πολιτιστικό επίπεδο αρκετά χαμηλό, αλλά γενικότερα μια κοινωνική και οικονομική φάση που δεν ήταν ακόμη αρκετά εξελιγμένη. Οι εμπορικές και οι άλλες οικονομικής φύσεως συναλλαγές ήταν περιορισμένες. Ο πλούτος δεν ήταν αρκετός και ούτε είχε συγκεντρωθεί γύρω από δημόσια ή ιδιωτικά πρόσωπα ώστε η φύλαξη και η διακίνησή του να είναι απαραίτητες, δημιουργώντας έτσι τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της σφραγιδογλυφίας. Αντίθετα στην Κρήτη η μορφή αυτή της τέχνης γνώρισε εξαιρετική ανάπτυξη, ακριβώς από το 2000 π.Χ. και εξής, και συμβαδίζει όχι μόνο με την καλλιτεχνική άνθηση του Μινωικού πολιτισμού, αλλά και με την κοινωνική εξέλιξη: την οργάνωση της ανακτορικής οικονομίας, του υπερπόντιου εμπορίου και των πολλαπλών συναλλαγών.

Οι πρώτες σφραγίδες που εμφανίζονται στην Ελλάδα στη Μυκηναϊκή εποχή είναι όλες μινωικής έμπνευσης. Είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς αν έχουν κατασκευασθεί στην Κρήτη ή στην ηπειρωτική Ελλάδα από μινωίτη καλλιτέχνη. Ακόμη και στον επόμενο αιώνα οι σφραγίδες στην Ελλάδα φαίνεται πως ήταν εισηγμένες από την Κρήτη, ή μεμονωμένα έργα Κρητών, και μόνο γύρω στα 1450 π.Χ. υπάρχουν πλέον ενδείξεις ότι εργαστήρια σφραγιδογλυφίας άρχισαν να λειτουργούν κανονικά στην Ελλάδα.

Για την κατασκευή σφραγίδων προτιμώνται διάφορα σκληρά πετρώματα και ημιπολύτιμοι λίθοι, όπως αχάτες, χαλαζίες διαφόρων τύπων, ορεία κρύσταλλος, ίασπις, σάρδιος, αιματίτης, και σπανιότερα άλλα υλικά, όπως ελεφαντόδοντο και lapis lazuli. Το σχήμα το οποί επικρατεί είναι το φακοειδές. Κατασκευάζονται επίσης σφραγίδες από πολύτιμα μέταλλα, αλλά κυρίως από χρυσό.

Από τον Ταφικό Κύκλο Β προέρχονται τρεις σφραγίδες. Στο τάφο Γ μαζί με την προσωπίδα από ήλεκτρο, βρέθηκε μια δισκοειδής σφραγίδα από αμέθυστο που εικονίζει σε κατατομή το κεφάλι ενός γενειοφόρου άνδρα στην ακμή της ηλικίας του. Είναι ένα Μυκηναίος με διαπεραστικό βλέμμα, λεπτή μύτη και λεπτά χείλη. Ένα πραγματικό πορτραίτο, του οποίου τα χαρακτηριστικά έχουν καταπληκτική ομοιότητα με τα χαρακτηριστικά της μιας από τις δύο οικογένειες που αντιπροσωπεύονται στις προσωπίδες.

Συχνά έχει υποστηριχθεί ότι η σφραγίδα αυτή έχει μινωική προέλευση, και πράγματι υπάρχουν ομοιότητες με μια υστερομινωική σφραγίδα από την Κνωσό που εικονίζει γενειοφόρο άνδρα, κατά πάσα πιθανότητα ιερέα. Η γενειάδα είναι ένα από τα χαρακτηριστικά των υψηλά ιστάμενων προσώπων στη θρησκευτική ιεραρχία.  Παρ' όλη όμως την ομοιότητα της μυκηναϊκής με τη μινωική σφραγίδα, και χωρίς να αποκλείεται ότι ο καλλιτέχνης μπορεί να είναι Μινωίτης και στις δύο περιπτώσεις, τα εντελώς καθορισμένα χαρακτηριστικά της μορφής που εικονίζεται στη μυκηναϊκή σφραγίδα, καθώς και η συνάφεια με τις προσωπίδες, μας επιτρέπουν να την τοποθετήσουμε στον μυκηναϊκό χώρο. Όπως οι προσωπίδες έτσι και η σφραγίδα αυτή αντικατοπτρίζει ίσως την ανάγκη των ηγεμόνων της εποχής ν' απαθανατίσουν με μια προσωπογραφία, ιδέα που μέχρι τώρα ήταν ξένη στη μινωική τέχνη και που θα παραμείνει ξένη για πολλούς αιώνες στην ελληνική τέχνη γενικότερα.
Στον Ταφικό Κύκλο Α βρέθηκαν οκτώ σφραγίδες, όλες σε ταφές γυναικών. Παρόλο ότι απεικονίζουν σκηνές μάχης ή κυνηγιού, φαίνεται ότι τις φορούσαν γυναίκες. Τέσσερις χρυσές σφραγίδες - δύο δαχτυλίδια και δύο ψήφοι - προέρχονται από τους πλούσιους τάφους ΙΙΙ και IV. οι σφραγίδες αυτές από την άποψη της τεχνοτροπίας ανήκουν στη μινωική τέχνη και ίσως ο χαράκτης να ήταν Μινωίτης. Τα θέματα όλων των παραστάσεων που διακοσμούν και η νοοτροπία που διοχετεύεται μέσα από την εικόνα, είναι καθαρά μυκηναϊκά.

Στο ένα από τα χρυσά δαχτυλίδια από τον τάφο IV εικονίζεται πολεμική σκηνή στην οποία λαμβάνουν μέρος τέσσερις πολεμιστές. Η σκηνή εκτυλίσσεται σ' ένα βραχώδες τοπίο. Διακρίνονται οι βράχοι στο επάνω και το κάτω μέρος της εικόνας και αποδίδονται σύμφωνα με το μινωικό συμβατικό τρόπο. Ο αγώνας που περιγράφεται είναι δύσκολος, αγώνας σχεδόν σώμα με σώμα. Ο κεντρικός πολεμιστής φορά οδοντόφρακτο κράνος με λοφίο, έχει αρπάξει από το μπράτσο και έχει γονατίσει τον αντίπαλό του, ο οποίος προσπαθεί να τον χτυπήσει με το σπαθί του. Από την αριστερή πλευρά ο τρίτος πολεμιστής, που φορά επίσης οδοντόφρακτο κράνος με λοφίο, προσπαθεί κι αυτός να χτυπήσει με το δόρυ του τον κεντρικό ήρωα. Κρύβεται σχεδόν ολόκληρος πίσω από την πυργόσχημη ασπίδα του. Ο τέταρτος πολεμιστής, στην άλλη άκρη, είναι αφοπλισμένος, και κείτεται πληγωμένος στο έδαφος. Είναι μια ωραία μορφή που αποδίδεται ζωντανά σε μια πολύ φυσική στάση, αυτός φορά ένα απλό κράνος. Η σκηνή που εικονίζεται στο δαχτυλίδι αυτό εμψυχώνεται από το αγωνιστικό πνεύμα που επικρατεί. Η δραματικότητα είναι μεγάλη και την εντείνουν η βιαιότητα και η ποικιλία των κινήσεων. Η σύνθεση έχει έντονο ρυθμό που τον δημιουργεί η αλληλουχία των μορφών, ενώ η οξύτητα της σύγκρουσης κορυφώνεται στο κέντρο της παράστασης. Η ζωή και η εμπειρίες του μυκηναίου ηγεμόνα που είχε παραγγείλει το δαχτυλίδι, αποτυπώνονται στην εξαίσια αυτή εικόνα.

Στο άλλο χρυσό δαχτυλίδι από τον ίδιο τάφο εικονίζεται κυνήγι με άρμα που το σέρνουν δύο άλογα. Το άρμα περιγράφεται πολύ καθαρά όπως επίσης και τα άλογα και οι επιβάτες, ο ηνίοχος και δίπλα του ο κυνηγός που τοξεύει το θήραμα, ένα ελάφι, που φεύγει τρομαγμένο. Τι θέμα είναι καθαρά μυκηναϊκό, και όπως και στις επιτύμβιες στήλες, η παράσταση του άρματος είναι από τις πρώτες 'όπου εμφανίζεται το όχημα αυτό στον ευρωπαϊκό χώρο. Το μυκηναϊκό στοιχείο εκδηλώνεται και πάλι με την εμφάνιση του αγωνιστικού πνεύματος, ενώ η μινωική τεχνοτροπία εκφράζεται με τη λεπτή υποδήλωση του τοπίου και τον ωραίο φυσιοκρατικό τρόπο με τον οποίο αποδίδεται το ελάφι.

Από τον τάφο ΙΙΙ προέρχονται δύο χρυσές ψήφοι σε σχήμα πεπιεσμένου κυλίνδρου. Στη μία από αυτές εικονίζεται ένας ήρωας που παλεύει μ' ένα λιοντάρι. Ο καλλιτέχνης έχει συλλάβει το επεισόδιο σε μια δραματική σκηνή. Το λιοντάρι αρπάζει τον άνδρα από τα πλευρά και τον δαγκώνει στον ώμο, ενώ αυτός βυθίζει το ξίφος του στον κρόταφο του ζώου. Η μινωική έμπνευση είναι σαφής: το βάθος της εικόνας είναι κενό χωρίς παραγεμίσματα, τα σώματα κινούνται άνετα σε ελεύθερη συστροφή, οι κινήσεις είναι ζωηρές, το "τελείωμα" είναι λεπτό. Όμως το θέμα δεν είναι μινωικό διότι σπάνια στην Κρήτη εικονίζεται πάλη ανθρώπου και λέοντος, σπάνια είναι τόσο στενή η επαφή ανθρώπου και ζώου. Αλλά και η απόδοση της σκηνής χαρακτηρίζεται από τη μυκηναϊκή νοοτροπία: οι μορφές πατούν γερά στα πόδια τους και δεν αιωρούνται στο χώρο, παρ' όλη δε τη συστροφή, η κίνηση είναι ισορροπημένη και οι θέσεις των δύο μορφών σαφώς καθορισμένες. Το αρρενωπό και αγωνιστικό στοιχείο επικρατεί και εδώ.

Στην άλλη ψήφο εικονίζεται ένα πληγωμένο λιοντάρι που κατεβαίνει μια βραχώδη πλαγιά λυγίζοντας τα πόδια από τον πόνο που του προκαλεί το βέλος που έχει σφηνωθεί στην πλάτη του. Η σκηνή αποδίδεται με εκφραστικότητα. Η δραματικότητα της σκηνής εξωτερικεύεται με την έκφραση του ζώου στην προσπάθεια που κάνει να τραβήξει το βέλος και με την αντίθεση που δημιουργεί η μεγαλοπρέπεια και συγχρόνως η αδυναμία του πληγωμένου σώματος που είναι έτοιμο να σωριαστεί.

Ένα χρυσό δαχτυλίδι, εξαιρετικά σημαντικό για τη μελέτη της μυκηναϊκής θρησκείας, προέρχεται από τον "θησαυρό" που βρέθηκε στον Ταφικό Κύκλο Α. Στο ένα άκρο της σφενδόνης εικονίζεται μια γυναικεία θεϊκή μορφή που κρατά μήκωνες και κάθεται κάτω από το ιερό δένδρο, μέσα στον ιερό περίβολο κοντά σ' ένα σωρό λίθων. Προς αυτήν κατευθύνονται δύο γυναικείες μορφές, ασφαλώς ιέρειες, που της προσφέρουν ίριδες. Τη θεότητα περιστοιχίζουν δυο μικρές θεραπαινίδες σε λατρευτική στάση. Στο άλλο άκρο της σφενδόνης έξι κεφάλια λεόντων συμβολίζουν τους συνοδούς της θεάς ή ίσως ζώα θυσιασμένα. Στο βάθος εικονίζεται ένας διπλούς πέλεκυς καθώς και ένα παλλάδιον που φορά κράνος και κρατά δόρυ και οκτώσχημη ασπίδα. Έχει διατυπωθεί η θεωρία ότι το παλλάδιο εικονίζει τον νέο Κούρο που έρχεται από ψηλά, οπότε η παράσταση σημαίνει ότι εορτάζεται η άφιξη του νεαρού θεού. Επειδή όμως τόσο η θεά όσο και οι λάτρισσες κοιτάζουν προς άλλη κατεύθυνση αγνοώντας εντελώς τη θεϊκή εμφάνιση, έχει υποστηριχθεί από νεότερους ερευνητές ότι το παλλάδιο δεν εικονίζει θεία επιφάνεια αλλά περιλαμβάνεται στη σκηνή σαν σύμβολο - όπως εξάλλου και ο διπλούς πέλεκυς - δηλώνοντας ίσως την πολεμική ιδιότητα της θεάς. Στο άνω μέρος της σφενδόνης εικονίζονται ο ήλιος και η σελήνη και πιθανόν με τη σύγχρονη απεικόνισή τους να τονίζεται η σημασία που έχουν τα δύο αστρικά σύμβολα στη ζωή των ανθρώπων, σύμβολα που εξάλλου συνδέονται με την ιδιαίτερη φύση της θεότητας. Οπωσδήποτε η παράσταση απεικονίζει μια θρησκευτική σκηνή που σχετίζεται με τη Μεγάλη Θεά της φύσης και με την ευφορία της γης.

Από άποψη τεχνοτροπίας το δαχτυλίδι αυτό φαίνεται πως είναι έργο μυκηναίου τεχνίτη που έχει μαθητεύσει σε μινωίτη δάσκαλο, αλλά που αρχίζει να απομακρύνεται από τα μινωικά πρότυπα. Πρόκειται για έναν καλλιτέχνη επιδέξιο αλλά λίγο συμβατικό, που θέλησε να απεικονίσει σε μικρό χώρο πολλά πράγματα απαραίτητα για την κατανόηση της σκηνής. Οι μορφές βρίσκονται σε παράταξη, χωρίς να δένονται μεταξύ τους με την κίνηση ή με το συναίσθημα. Περισσότερο από την καλλιτεχνική έκφραση, προέχει εδώ η παράθεση θρησκευτικών στοιχείων. Ο horror vacui, ο καθαρά συμβολικός, σχεδόν εμβληματικός, τρόπος με τον οποίο έχουν τοποθετηθεί στην εικόνα ο διπλούς πέλεκυς και το παλλάδιο, καθώς και η απουσία της εκστατικής κίνησης που χαρακτηρίζει ανάλογες μινωικές παραστάσεις, τοποθετούν το δαχτυλίδι αυτό στη μυκηναϊκή σφαίρα. Είναι φανερό ότι οι Μυκηναίοι παρέλαβαν μια μινωική σκηνή την οποία αποδίδουν με τις δικές τους καλλιτεχνικές και θρησκευτικές αντιλήψεις.

Από τον "θησαυρό" της Τίρυνθας προέρχεται το χρυσό δαχτυλίδι που χρονολογείται γύρω στο 1500 π.Χ. και χαρακτηρίζεται από λεπτή εκτέλεση και τεχνοτροπία. Στη σφενδόνη εικονίζεται μια σκηνή σε τρία διαδοχικά στιγμιότυπα. Δύο μορφές, ένας άνδρας και μια γυναίκα, κάθονται αντικριστά μέσα στην καμπίνα ενός πλοίου. Σε δεύτερη φάση το ζεύγος βρίσκεται στην παραλία, και στο τρίτο συνομιλεί στην είσοδο ενός οικοδομήματος.

Έχουν γίνει πολλές υποθέσεις για την ερμηνεία της σκηνής αυτής. Έχει θεωρηθεί ότι εικονίζεται η απαγωγή της Αριάδνης ή η αναχώρηση της Ελένης και του Μενέλαου για τα Ηλύσια Πεδία, ή το ταξίδι ενός βασιλικού ζεύγους προς τα Νησιά των Μακάρων, ή απλώς το ταξίδι ενός ζεύγους. Το μόνο ίσως βέβαιο είναι ότι πρόκειται για την απεικόνιση μιας επίσημης και πιθανώς θρησκευτικής τελετής. Το πλοίο που χαρακτηρίζεται από το υψηλό ιστίο, την καμπίνα και το ασυνήθιστο, χαμηλό σκαρί, είναι τελετουργικό, ίσως και ιερό, μοιάζει δε πολύ με τα πλοία που εικονίζονται στη γνωστή τοιχογραφία της Θήρας, και τα οποία λαμβάνουν μέρος σε μια επίσημη τελετή. Αλλά και οι στάσεις των προσώπων υποδεικνύουν την επίσημη ιδιότητά τους.