Gistor

Τανάγρα

Από την αρχαϊκή περίοδο (7ος - 6ος αι. π.Χ.) Η Τανάγρα αποτελούσε οργανωμενηπολη, στο κέντρο περίπου της αναφερόμενης από τον Στράβωνα Ταναγραϊκής περιοχής η οποία περιελάμβανε τις παράλιες πόλεις Αυλίδα και Δήλιον και τις πόλεις Ελεών, Άρμα, Μυκαλησσός και Φαραί, που συνιστούσαν τη λεγόμενη «τετρακωμία».

Ως σημαντικότερη πόλη, η Τανάγρα είχε τον έλεγχο της Ταναγραϊκής, αν και όχι πάντα ολόκληρης. Από το 500 π.Χ. ο έλεγχος της τετρακωμίας και των παραλίων του Ευβοϊκού περιήλθε στη Θήβα. Λίγο πριν από το 424 π.Χ. απέκτησε και πάλι η Τανάγρα τον έλεγχο του Δηλίου, και από το 338 π.Χ. μέχρι και τους ρωμαϊκούς χρόνους, της τετρακωμίας και της Αυλίδας.

Περί το 560 π.Χ. η Τανάγρα φέρεται να ίδρυσε, μαζί με τα Μέγαρα, την αποικία Ηράκλεια στον Εύξεινο Πόντο, και στο τελευταίο τέταρτο του 6ου αι. π.Χ. αποτελούσε μέλος της Βοιωτικής Ομοσπονδίας και έκοβε νομίσματα με τα αρχικά του εθνικού Ταναγραίων. Κατά την ίδια περίοδο έλαβε μέρος στη διαμάχη μεταξύ Βοιωτών και Αθηναίων, κατά την οποία τελικά επικράτησαν οι τελευταίοι.

Κατά την περίοδο των Περσικών πολέμων, τάχθηκε εναντίον των Ελλήνων στο πλευρό των Θηβαίων. Μετά τα Περσικά, όταν η Θήβα βρέθηκε σε δυσμενή θέση λόγω της στάσης της, η αρχηγία της Ομοσπονδίας ανατέθηκε στην Τανάγρα. Ωστόσο η ολοένα αυξανόμενη δύναμή της θεωρήθηκε απειλή για τους Αθηναίους, οι οποίοι φρόντισαν, το 460 π.Χ., να προκαλέσουν πολιτικές αναταραχές στους κόλπους της. Το 457 π.Χ. η περιοχή έγινε πεδίο δύο σημαντικών μαχών: στην πρώτη, εναντίον των Σπαρτιατών, συμμάχων των Βοιωτών, οι Αθηναίοι ηττήθηκαν, ενώ στη δεύτερη, εναντίον των Βοιωτών, νίκησαν κατά κράτος και κυριάρχησαν για τα επόμενα χρόνια σε ολόκληρη τη Βοιωτία. Τότε κατεδαφίστηκαν και τα τείχη της Τανάγρας.

Μετά τη μάχη της Κορώνειας (446 π.Χ.), η Τανάγρα αποτέλεσε ένα από τα ένδεκα μέλη του νεοσυσταθέντος Βοιωτικού Κοινού. Κατά την περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.), αν και ανοχύρωτη και ευάλωτη στις επιδρομές των Αθηναίων, παρέμεινε στο πλευρό της Ομοσπονδίας.

Τα τείχη της Τανάγρας ανοικοδομήθηκαν στο διάστημα από την έναρξη της Ανταλκιδείου ειρήνης μέχρι την ανάληψη του έλεγχου της πόλεως από τη φιλοσπαρτιατική παράταξη (386-380 π.Χ.). Αμέσως μετά την έναρξη της θηβαϊκής ηγεμονίας, το 371 π.Χ., η Τανάγρα επανεντάχθηκε στο Βοιωτικό Κοινό και συνέχισε να πολεμά στο πλευρό των Θηβαίων μέχρι το 338 π.Χ. Μετά τη νίκη του Φίλιππου στη Χαιρώνεια (338 π.Χ.), τάχθηκε με το μέρος των Μακεδόνων και η περιοχή έλεγχου της έφθασε στα μέγιστα όριά της.

Τη μεγαλύτερη ακμή της γνώρισε από τα τέλη της κλασικής περιόδου μέχρι τις αρχές του 2ου αι. π.Χ. χρησιμοποιήθηκε από τον Ρωμαίο στρατηγό Μόμμιο ως στρατιωτικη βάση για τον έλεγχο της Βοιωτίας. Στους αυτοκρατορικούς χρόνους (1ος αι. π.Χ. - 3ος αι. μ.Χ.) η θέση της αναβαθμίστηκε και το επίνειο της Δήλιον αναδείχθηκε σε σημαντικό λιμάνι με πλούσια εμπορική και βιοτεχνική δραστηριότητα. Οι Ταναγραίοι απολάμβαναν ως προνόμιο της αυτονομίας τους (liber populus) την κυκλοφορία δικού τους νομίσματος.

Κατά την ύστερη αρχαιότητα (4ος - 6ος αι. μ.Χ) τα τείχη της πόλης ενισχύθηκαν για να αντέξουν τις επιδρομές των βαρβαρικών φύλων. Η πόλη αποτέλεσε μία από τις δέκα επισκοπικές έδρες της Βορείου Ελλάδας. Εγκαταλείφθηκε τον 7ο αι. μ.Χ. όταν οι κάτοικοί της αναζήτησαν μία πιο οχυρή θέση για να προφυλαχθούν από τις αβαρικές και σλαβικές επιδρομές.

Τα νεκροταφεία της πόλης χρονολογούνται από τους αρχαϊκούς έως και τους πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους. Εκτείνονταν σε μεγάλη απόσταση περιμετρικά της πόλεως και διατάσσονταν σε σειρές εκατέρωθεν των αρχαίων δρόμων. Στα πλούσια ευρήματα συγκαταλέγονται επιτύμβιες στήλες διαφόρων τύπων, αγγεία, ειδώλια τοπικής παραγωγής και εισηγμένα από την Αττικη, Κόρινθο και αλλού, χάλκινα και σιδερένια όπλα και στλεγγίδες, χάλκινα κάτοπτρα και είδη καλλωπισμού και χάλκινα κοσμήματα ή πήλινων επιχρυσωμένες απομιμήσεις τους.

Στην τέχνη της περιοχής έντονη υπήρξε η επίδραση της Αττικής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η άμεση εξάπλωση στους ελληνιστικούς χρόνους των νέων τύπων πήλινων ειδωλίων (των γνωστών «Ταναγραίων») από τα αττικά εργαστήρια, που πρώτα τους δημιούργησαν, στα ταναγραϊκά, και η σχεδόν παράλληλη αλλά συγχρόνως ανεξάρτητη εξέλιξή τους στα εργαστήρια της Τανάγρας, τα οποία δημιούργησαν και νέους τύπους.

Αυλίδα

Τα ερείπια της Αυλίδας τοποθετούνται στον λόφο του Βεσαλά, μεταξύ των κόλπων Μικρό και Μεγάλο Βαθύ. Στην κοιλάδα δυτικά της ακροπόλεως έχουν ανασκαφεί κτίσματα κατά μήκος αρχαίου δρόμου. Σημαντικότερα μεταξύ αυτών είναι ο ναός της Αυλιδείας Αρτέμιδος του 5ου π.Χ. αι., ο οποίος υπέστη μετασκευές κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο, καθώς και ένα συγκρότημα κεραμικών εργαστηρίων ελληνιστικών χρόνων.

Ο αρχαιολογικός χώρος του ναού αποτελείται από ένα σύνολο κτισμάτων τα οποία συνίστανται από το ναό της Αρτέμιδος, το λουτρικό συγκρότημα, το συγκρότημα της κρήνης και τα τέσσερα κτίρια, που βρίσκονται στα νότια του ιερού.

Ο Ναός σαν κτήριο διαιρείται σε τρία μέρη , πρόναο , σηκό και άδυτο . Ο πρόναος έχει εσωτερικές διαστάσεις 3,70Χ7,54μ. Ο σηκός έχει εσωτερικές διαστάσεις 19,40Χ7,55μ στο μέσον της δυτικής πλευράς ανοίγεται θέση εισόδου , που οδηγεί στο άδυτο και έχει διαστάσεις 2,10Χ1,05μ.

Το άδυτο, που είναι προσβάσιμο μόνο από την ανατολική πλευρά και με διαστάσεις ίδιες με αυτές του πρόναου, διασώζει τις απαραίτητες για την τέλεση της λατρείας κατασκευές. Κατά τους αρχαιολόγους ο ωραίος και επιμελημένος τρόπος κατασκευής των τοίχων του ναού μαρτυρεί εργασία του 5ου π.X. αιώνα. Μία δεύτερη περίοδος του ναού είναι ρωμαϊκή όπως φαίνεται από τον τρόπο ανανέωσης των εσωτερικών κιόνων. Τη μορφή αυτή φαίνεται ότι διατήρησε ο ναός μέχρι την υπό τον Αλάριχο, το έτος 396 μ.Χ. εισβολή των Γότθων στην Ελλάδα. Τότε σταματά οριστικά και η μακρά ζωή του ιερού. Επί δε των ερειπίων του δεν κτίζεται, όπως συνηθιζόταν, χριστιανικός ναός, αλλά λουτρό.

Η κρήνη είναι υπόγειο κτήριο τετραγωνικού σχήματος με είσοδο από βορρά και με κλίμακα που αποτελείται από έξι καλά σωζόμενα μέχρι σήμερα σκαλοπάτια. Στην είσοδο της κρήνης κατέληγε στενός λιθόστροτος δρόμος, που ξεκινούσε από τα βορειοανατολικά του λιμανιού του μικρού βαθέος και διέσχιζε κτιριακό συγκρότημα που ανήκε πιθανόν σε καταστήματα.

Στα νότια του ναού βρίσκονται τα κατάλοιπα τεσσάρων κτηρίων , που συνδέονται με τις δραστηριότητες του Ιερού της Αυλίδειας Αρτέμιδας κατάλυμα ξένων, καταγώγιο με τους κοιτώνες, τις τράπεζες και το μαγειρείο του, όπου διέμειναν οι προσκυνητές του Ιερού κατά την περίοδο των εορτών της Θεάς, και εργαστήρια αγγειοπλαστικής.

Δήλιον

Στο Δήλιον, σημερινό Δήλεσι, υπήρχε από τους κλασικούς έως και του ρωμαϊκούς χρόνους ιερό του Απόλλωνος, αφίδρυμα του μεγάλου ιερού του θεού στη Δήλο. Δίπλα στο ιερό αναπτύχθηκε μικρός παράλιος οικισμός (πολίχνη), επίνειο της Τανάγρας, ο οποίος γνώρισε μεγάλη άνθηση κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο, όπως μαρτυρούν τα ανασκαφικά κατάλοιπα. Στον σύγχρονο οικισμό έχουν εντοπιστεί μεταξύ άλλων στωικό οικοδόμημα ελληνιστικών χρόνων με υστερορωμαϊκές προσθήκες, κεραμικό εργαστήριο ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων στο οποίο κατασκευάζονταν αγγεία -κυρίως αμφορείς, πιθανότατα για το εμπόριο κρασιού- συγκρότημα δημοσίων λουτρών και εκτεταμένο ρωμαϊκό συγκρότημα εμπορικού και εργαστηριακού χαρακτήρα. Τμήματα των ρωμαϊκών και υστερορωμαϊκών νεκροταφείων βρέθηκαν στα παράλια του οικισμού αλλά και στον λόφο Αγριλέζα, ανατολικά του σημερινού Δηλεσίου.

Κατά την περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου, δόθηκε στο Δήλιον το 424 π.Χ. μια φονική μάχη κατά των Αθηναίων, με νικηφόρα έκβαση για τους Βοιωτούς.

Ελεών

Ο αρχαίος Ελεών ταυτίζεται με το σημερινό Άρμα και η ακρόπολη του αρχαίου Άρματος τοποθετείται στον λόφο Καστρί Λυκοβουνίου στην περιοχή του σημερινού Ελεώνα. Στα νοτιοδυτικά του λόφου αυτού, έχει ανασκαφεί τμήμα αρχαίου νεκροταφείου με πλούσια ευρήματα και χρήση από τον 6ο έως τον 4ο αι. π.Χ.

Μυκαλησσός

Η Μυκαλησσός ταυτίζεται με τη σημερινή Ριτσώνα όπου έχει αποκαλυφθεί εκτεταμένο και πλούσιο νεκροταφείο, το οποίο χρονολογείται από τους αρχαϊκούς έως και τους ελληνιστικούς χρόνους.

Φαραί

Η θέση της ακρόπολης των Φαρών ταυτίζεται με επιφύλαξη με τα ερείπια στην κορυφή του λόφου Κάστρο - Βίγλα, στα δυτικά της σημερινής Τανάγρας.