Gistor

Μετά τον θάνατο του Βάλεντα, ο Γρατιανός αναθέτει την Ανατολή στον Θεοδόσιο, χριστιανό στρατιωτικό ισπανικής καταγωγής, γιο του magister equitum του Βαλεντιανού που είχε καταφέρει να ειρηνεύσει τη Βρετανία και την Αφρική. Ο νέος αυτοκράτορας μαζί με το υπόλοιπο Ιλλυρικό αναλαμβάνει επιπλέον τις διοικήσεις της Δακίας και της Μακεδονίας, που ανήκαν μέχρι τότε στον τομέα διοίκησης του Γρατιανού.

Το 383, μια άλλη συνθήκη ειρήνης συνάπτεται με την Περσία, ορίζοντας αμοιβαία τις ζώνες επιρροής στην Αρμενία και η αυτοκρατορία παίρνει πίσω τις 6 σατραπείες που βρίσκονταν ανάμεσα στις κοιλάδες του Τίγρη και του Ευφράτη, από το Καρς (Θεοδοσιούπολη, Ερζερούμ) μέχρι τη Μαρτυρόπολη, οι οποίες διατηρούν ωστόσο τους κληρονομικούς αρχηγούς τους.

Το 383 επίσης, το καθεστώς του Γρατιανού στη Δύση, ήρθε αντιμέτωπο με μια ανταρσία στη Βρετανία υπέρ ενός αξιωματικού ισπανικής καταγωγής που ονομαζόταν Μάγνος Μάξιμος, στο στρατόπεδο του οποίου προσχώρησε σύντομα όλος ο στρατός του Γρατιανού. Κατά συνέπεια, η Βρετανία, η Γαλατία και η Ισπανία περιήλθαν στον ουσιαστικό έλεγχο ενός στασιαστή, ενώ η Αυλή του Βαλεντιανού Β' παρέμενε απομονωμένη στην Ιταλία. Ο Μάξιμος ζήτησε από τον Θεοδόσιο να αναγνωρίσει τον τίτλο του αλλά εκείνος αρνήθηκε. Το 387, ο Μάξιμος πέρασε τις Άλπεις με σκοπό να καταλάβει την Ιταλία και την Αφρική, προκαλώντας την εισβολή του Θεοδοσίου στη Δύση το 388 προς υποστήριξη του Βαλεντιανού. Ο Μάξιμος ηττήθηκε, συνελήφθη και εκτελέστηκε. Στη συνέχεια ο Θεοδόσιος μεταβαίνει στη Ρώμη το 389 και φέρεται μεγαλόψυχα προς τους συγκλητικούς, μεταξύ των οποίων και ο Σύμμαχος, που είχαν υποστηρίξει τον Μάξιμο. Στο Μιλάνο, τόπο διανομής του αυτοκράτορα από το 381, αναγκάζεται να υποχωρήσει μπροστά στην ισχυρή προσωπικότητα του επισκόπου, και μετέπειτα αγίου Αμβροσίου, ο οποίος είχε ήδη ασκήσει μεγάλη επιρροή επί Γρατιανού. Ο Θεοδόσιος αφορίζεται για 8 μήνες, επειδή είχε διατάξει τη σφαγή 7.000 Θεσσαλονικέων σε αντίποινα για το λιντσάρισμα του magister militum Βουθερίχου, υποχρεώνεται να ζητήσει δημόσια συγγνώμη τα Χριστούγεννα του 390, και τον Φεβρουάριο του 391 ψηφίζει σειρά νόμων κατά της ειδωλολατρίας. Ο Βαλεντιανός Β' εστάλη στη Γαλατία για να εδραιώσει την Αυλή του στη Βιέννη, όπου και παρέμεινε υποχείριος του ομολόγου του στην Ανατολή.

Η παλινόρθωση του Βαλεντιανού διαρκεί λίγο, γιατί ήδη το 392 ξεσπά διαμάχη με τον Φράγκο magister militum Αρβογάστη, και ο αυτοκράτορας σκοτώνεται (κατά άλλους αυτοκτονεί) στη Βιέννη. Ο Αρβογάστης καταφέρνει να αναγορεύσει αύγουστο έναν Ρωμαίο ρήτορα και αξιωματούχο, τον Ευγένιο, ο οποίος αφού μάταια προσπαθεί να συμφιλιωθεί με τον Θεοδόσιο, στηρίζεται έπειτα στους ειδωλολατρικούς κύκλους, αποκαθιστώντας εντός της Συγκλήτου τον βωμό της Νίκης, που είχαν καταργήσει πρώτα ο Κωνστάντιος και στη συνέχεια ο Γρατιανός. Η νίκη που κατάγουν τα στρατεύματα του Θεοδοσίου, ο οποίος ευνοείται σαν από θαύμα από άνεμο δυσμενή για τους εξεργεμένους, στον ποταμό Frigidus (σημερινό Vipava, μεταξύ Εμώνας και Ακυληίας) στις 6 Σεπτεμβρίου 394, επί των δυνάμεων του Ευγενίου και του Αρβογάστη, οι οποίες ύψωναν ως έμβλημα σημαία με την εικόνα του Ηρακλή, εύλογα θεωρήθηκε ως νέος θρίαμβος του χριστιανισμού.

Η νίκη φαίνεται να επιβραβεύει τα μέτρα που μόλις είχαν θέσει τέλος σε 30 χρόνια ανεξιθρησκείας, την οποία εγκαινίασε ο Ιουλιανός και διατήρησαν οι διάδοχοί του, συμπεριλαμβανομένων και του ίδιου του Θεοδοσίου και του Γρατιανού, μέχρι το 380 περίπου. Το 381 και το 385 είχαν πλέον απαγορευτεί οι θυσίες και η μαντική αλλά η προσφορά λιβανωτού επιτρεπόταν ακόμη. Σοβαρότερο γεγονός είναι η καταστροφή πολλών ειδωλολατρικών ναών, που επιτελείται από ομάδες μοναχών ή οργανώνεται από επισκόπους, με τη στήριξη ή τουλάχιστον την ενθάρρυνση εκ μέρους των αρχών, και ιδίως του επάρχου του πραιτωρίου της Ανατολής Κυνηγίου, στη Συρία και την Αίγυπτο. Ο ναός του Σεράπη στην Αλεξάνδρεια, το Σεραπείον καταστρέφεται με διαταγή του Θεοδοσίου περί το 390, μετά τις ταραχές που προκάλεσε η μετατροπή σε χριστιανική εκκλησία ενός ειδωλολατρικού ναού του Διονύσου. Οι ταραχές αυτές, που δεν είναι οι μόνες, δείχνουν πως ο χριστιανισμός κάθε άλλο παρά είχε κερδίσει το σύνολο της κοινής γνώμης. Πάντως, σύμφωνα με τους όρους των αντιεθνικών νόμων του 391-392, η ειδωλολατρία απαγορεύεται πλέον οριστικά.

Με τον θάνατό του, που επήλθε στο Μιλάνο στις 17 Ιανουαρίου 395, ο Θεοδόσιος αφήνει την αυτοκρατορία στους δύο νεαρούς ακόμα γιους του: την Ανατολή στον Αρκάδιο, ο οποίος ήταν τότε 17 ή 18 ετών, και τη Δύση στον Ονώριο, ηλικίας μόλις 10 ετών.