Gistor

Το πρωτοβυζαντινό νόμισμα αποτελεί ένα ευέλικτο και ιεραρχημένο εργαλείο για τις ιδιωτικές συναλλαγές και τη φορολογία.

Με την υποτίμηση του αργυρού δηναρίου τον 3ο αιώνα παύει η υπεροχή του λευκού μετάλλου που ίσχυε από την εποχή της Δημοκρατίας. Από τον 4ο αιώνα και μετά, ο χρυσός γίνεται αντίθετα μέτρο για τα πάντα, και ο σόλιδος που δημιουργείται το 309 έμεινε ως βάση του βυζαντινού νομισματικού συστήματος για δέκα αιώνες. Οι διαδοχικές μεταμορφώσεις του αργυρού νομίσματος κατά τον 4ο αιώνα και η σταδιακή εξαφάνιση του κατά τον 5ο δείχνουν πόσο δύσκολο ήταν να εξασφαλίζονται σταθερές σχέσεις μεταξύ των μετάλλων. Η εξαφάνιση του νομίσματος από κράμα χαλκού και αργύρου και η συνεχής υποτίμηση του χάλκινου νομίσματος ερμηνεύτηκαν παλαιότερα με όρους «πληθωρισμού». Σήμερα βλέπουμε όχι μόνον την αδυναμία να επιβληθεί στον κόσμο μια αυθαίρετη ονομαστική αξία άσχετη προς την εγγενή αξία του νομίσματος, αλλά και τα σημάδια ενός αυξανόμενου εκχρηματισμού των συναλλαγών. Απέναντι στον όλο και μεγαλύτερο ρόλο του χρυσού νομίσματος στην οικονομία, που καταγγέλλει το 350 περίπου ο Ανώνυμος των Rebus bellicis και που συμπίπτει χρονικά με την αύξηση του αριθμού των σολίδων που κόβονται, όπως την αποκαλύπτουν οι νομισματικές αναλύσεις μεταξύ 340 και 360, η υποτίμηση του χάλκινου νομίσματος ήταν στην πραγματικότητα προσαρμογή στις σχέσεις μεταξύ των μετάλλων της αγοράς. Μετά την έλλειψη σε μικρά κέρματα κατά τον 5ο αιώνα (κόβονται λίγα νομίσματα στην Ανατολή, γιατί η κατασκευή νουμμίων [nummi] με όλο και μικρότερο βάρος παραείναι δαπανηρή), ο Αναστάσιος επαναφέρει σε δύο στάδια το βαρύ χάλκινο νόμισμα, τους follares, που είναι "τόσο ευχάριστοι για τον λαό", αφού μπορεί να πληρώνει και να πληρώνεται στο ίδιο μέταλλο.

Η λειτουργία αυτού του πολυμεταλλικού συστήματος στηρίζεται σε ένα πολύπλοκο φορολογικό κύκλωμα που η οικονομική του σημασία δεν έχει μελετηθεί επαρκώς. Τα βάρη των κρατήσεων είναι δύσκολο να αποτιμηθούν παρά την ακρίβεια ορισμένων παπυρικών δεδομένων. 0 Bagnall προτείνει μια τάξη μεγέθους του 30% επί του ακαθάριστου προϊόντος. Αλλά δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μέρος των κρατήσεων σε χρήμα σε έναν φόρο που ποικίλλει ανάλογα με τις εποχές, τους γεωγραφικούς περιορισμούς και τις ανάγκες της κυβέρνησης (στην Αίγυπτο χωρίς αμφιβολία είναι της τάξης του ενός τετάρτου). Οι πηγές διαψεύδουν τη διαδεδομένη ιδέα ότι η είσπραξη σε είδος, που σκοπό είχε να εξασφαλίζει τη διανομή της αννώνας στον στρατό και να προστατεύει την αγοραστική δύναμη των στρατιωτικών από τον πληθωρισμό, κυριάρχησε τάχα σχεδόν απόλυτα μεταξύ 250 και 360 περίπου. Η μείωση του stipendium, που καταβαλλόταν σε υποτιμημένα νομίσματα χαλκού με λίγο άργυρο, αντισταθμίζεται από τον 4ο αιώνα με την παροχή πενταετών donativa σε χρυσό και άργυρο. Το κράτος προσπαθεί, αντίθετα, να πολεμήσει τον εξαργυρισμό της αννώνας ( Adaeratio) και τις σχετικές καταχρήσεις, όταν δικαιούχοι και υπάλληλοι του δημόσιου ταμείου πραγματοποιούν υπεραξίες (interpretium), στηριζόμενοι στη διαφορά μεταξύ τιμών μετατροπής και τιμών επίταξης (coemptio). Από τα μέσα του 5ου αιώνα οι αννώνες συχνά εισπράττονται και καταβάλλονται στους στρατιώτες σε χρήμα.

Τραπεζίτες και αργυραμοιβοί εξασφαλίζουν τη λειτουργία της νομισματικής οικονομίας με μετατροπές από το ένα μέταλλο στο άλλο ή επαλήθευση του βάρους, κρατώντας προμήθειες 2 έως 3% για τις πρώτες και 6,25 για τις δεύτερες. Χρυσοχόοι-τραπεζίτες, ζυγοστάτες και άλλοι δεν είναι υπάλληλοι, όπως πιστευόταν για καιρό, αλλά μέλη μιας συντεχνίας που ο νόμος προστάτευε και ήλεγχε ταυτόχρονα. Μπορούν επίσης να δανείζουν με τόκο. Η πίστωση είναι καθ' όλα νόμιμη και το επιτόκιο, που μπορεί να φτάσει το 12,5% για τα θαλάσσια δάνεια, ποικίλλει ανάλογα με τη θέση του δανειζόμενου από 4,2 μέχρι 8,33%. Δανειζόμενοι είναι ιδιώτες διαφόρων κοινωνικών τάξεων (ιλλούστριοι ή ανώτεροι, αλλά και βιοτέχνες-εμπορευόμενοι επικεφαλής εργαστηρίων). Οι τραπεζίτες μπορούν να συνεργάζονται και να κάνουν συμψηφισμούς που επιτρέπουν να καταβάλλεται κάπου ένα ποσό που εξαργυρώνεται αλλού. Η ιουστινιάνεια νομοθεσία για τις παρακαταθήκες καθρεφτίζει την πολυπλοκότητα των τραπεζικών τεχνικών, ενώ το παράδειγμα της αλεξανδρινής τράπεζας ή του τραπεζίτη Ιουλιανού που αφιερώνει 26.000 σόλιδους για την οικοδόμηση και τις προσόδους του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα δείχνουν πόσο ισχυροί είναι οι οικονομικοί αυτοί παράγοντες.