Gistor

Από τον θολωτό τάφο του Βαφειού προέρχονται δύο περίφημα χρυσά κύπελλα που εικονίζουν το ίδιο θέμα - σύλληψη ταύρου - αλλά με διαφορετικό τρόπο το καθένα.

Στο ένα κύπελλο - στη συνέχεια κύπελλο Α - εικονίζονται τρία επεισόδια που περιγράφουν τη σύλληψη ενός ταύρου με τη βοήθεια μιας αγελάδας. Η σκηνή εκτυλίσσεται στο ειδυλλιακό περιβάλλον ενός ελαιώνα. Στο πρώτο επεισόδιο ο ταύρος οσφραίνεται την αγελάδα κοντά σε μια ελιά, αμέσως μετά περπατά δίπλα στην αγελάδα και ερωτοτροπεί μαζί της, ενώ στο τρίτο επεισόδιο ο ταύρος έχει συλληφθεί και ένας νέος με μινωικό περίζωμα έχει δέσει με σκοινί το πόδι του υπερήφανου ζώου.

Στο άλλο κύπελλο - στη συνέχεια κύπελλο Β - εικονίζονται τρεις ταύροι που τρέχουν μέσα σ' ένα βραχώδες τοπίο με φο8νικόδεντρα και ελιές. Οι ταύροι είναι έτοιμοι να επιτεθούν: ο ένας τρέχει ορμητικά περνώντας δίπλα σ' ένα φοινικόδεντρο, ο δεύτερος έχει ρίξει κάτω έναν νέο άνδρα, ενώ ένας άλλος νέος - ή νέα, σύμφωνα με τον Evans - έχει μπλεχτεί ανάμεσα στα κέρατα και προσπαθεί να ξεφύγει, αλλά έχει ήδη εκτιναχθεί με δύναμη στον αέρα. Τέλος, ο τρίτος ταύρος, ο οποίος αποτελεί και το κέντρο της σύνθεσης, έχει πέσει στο έδαφος μπλεγμένος σ' ένα δίχτυ από χοντρό σκοινί δεμένο σε δυο ελιές που εικονίζονται αφύσικα, σχεδόν ξεριζωμένες.

Οι σκηνές και στα δύο κύπελλα περικλείονται από βράχους που σχηματίζουν έδαφος και ουρανό σύμφωνα με τον μυκηναϊκό τρόπο απεικόνισης του τοπίου γνωστό και από άλλες παραστάσεις και συγκεκριμένα από δύο χρυσά δαχτυλίδια των λακκοειδών τάφων των Μυκηνών. Στο κύπελλο Β η σκηνή πλαισιώνεται από τους βράχους με εντονότερο τρόπο, αλλά και στα δύο κύπελλα παρατηρούμε ότι οι βράχοι του εδάφους αποδίδονται με φυσικότερο τρόπο από εκείνους που "κρέμονται" από ψηλά. Το θέμα των βράχων έχουν υιοθετήσει οι Μυκηναίοι από τον μινωικό θαλάσσιο ρυθμό αλλά το έχουν τυποποιήσει δημιουργώντας έτσι έναν συμβατικό τρόπο απεικόνισης τοπίου. Ιδιαίτερα το θέμα των "κρεμαστών" βράχων είναι, όπως χαρακτηριστικά διατυπώθηκε, "ένα αφηρημένο μυκηναϊκό μοτίβο που εξελίχθηκε από μινωική φυσιοκρατική παράσταση".

Τα κύπελλα είναι διακοσμημένα σύμφωνα με την έκτυπη τεχνική. Έχουν εσωτερική επένδυση η οποία αποτελείται από ένα έλασμα χρυσού που δεν φέρει διακόσμηση, φθάνει ως το χείλος και το υπερκαλύπτει ελαφρά. Η εκτέλεση είναι εξαιρετική. Οι έμπειροι τεχνίτες που τα κατασκεύασαν εργάστηκαν ασφαλώς με προσχέδιο. Στην έκτυπη τεχνική δεν χρησιμοποιείται συνήθως μήτρα. Παρατηρούμε όμως ότι οι παραστάσεις και στα δύο κύπελλα είναι πολύ πυκνές, και το πλάσιμο των μορφών παρουσιάζει πολλές διαβαθμίσεις, ενώ το ανάγλυφο, που είναι αρκετά υψηλό σε σύγκριση με άλλα έργα μεταλλοτεχνίας, καθιστά την εργασία πολύ δύσκολη. Για του λόγους αυτούς είναι πιθανό οι συνθέσεις να είχαν σκαλιστεί, έστω σχηματικά, σε μήτρα από μαλακό υλικό πάνω στην οποία σφυρηλατήθηκαν τα ελάσματα. Η τελική εργασία έγινε στην εξωτερική επιφάνεια των ελασμάτων με σφυρηλάτηση αλλά και με γλυφή.

Οι συνθέσεις στα δύο κύπελλα είναι διαφοροποιημένες ως προς τον χαρακτήρα και υποδηλώνουν διαφορετικά συναισθήματα, αλλά είναι και συμπληρωματικές. Στο κύπελλο Α εικονίζεται μια σκηνή ειδυλλιακή και ειρηνική. Οι μορφές έχουν κινήσεις μαλακές και ήρεμες. Με φυσιοκρατικό τρόπο αποδίδεται η γαλήνια ατμόσφαιρα της αγροτικής ζωής. Αντίθετα η σκηνή που εικονίζεται στο κύπελλο Β είναι βίαιη και έντονη. Τα σώματα των ανθρώπων και των ζώων συστρέφονται με αγωνία, οι κινήσεις τους είναι ορμητικές και γρήγορες, αποδίδεται εδώ με ζωντάνια η ταραχή, η ταχύτητα και η βιαιότητα της άγριας ζωής. Και στα δύο κύπελλα η έμπνευση είναι σαφώς μινωική και οι εικονιστικές παραστάσεις πηγάζουν από τη γνήσια φυσιοκρατική παράδοση. Τα λεπτά και μυώδη σώματα των ανθρώπων, τα δυνατά και νευρώδη σώματα των ζώων περιγράφονται με άνεση. Οι σκηνές ξετυλίγονται αβίαστα. Το κεντρικό θέμα βρίσκεται απέναντι από τη λαβή: στο κύπελλο Α οι μορφές των δύο ζώων με διαφοροποιημένες στάσεις και στροφές της κεφαλής, στο κύπελλο Β το βαρύ σώμα του ταύρου που ακινητοποιείται και ασφυκτιά μέσα στο δίχτυ. Οι κεντρικές σκηνές πλαισιώνονται από τα επί μέρους επεισόδια που υποδηλώνουν διακριτικά τη συμμετρία, διότι είναι με συμμετρικά, αλλά όχι όμοια. Οι συνθέσεις είναι τολμηρές, ρωμαλέες και συγχρόνως ευαίσθητες και εκφραστικές, ενώ το πνεύμα τους είναι εκλεπτυσμένο και με διακριτικότητα υποδεικνύει ότι η άγρια ζωή δαμάζεται από τον άνθρωπο.

Τα κύπελλα του Βαφειού αποτελούν ένα "εικονογραφημένο δίπτυχο" σύμφωνα με τον όρο που έχει επικρατήσει, δεν είναι όμως όμοια μεταξύ τους, και ασφαλώς έχουν κατασκευασθεί από δύο διαφορετικούς τεχνίτες.

Στο κύπελλο Α η εργασία είναι εξαιρετικά λεπτή. Τα περιγράμματα των μορφών είναι τόσο καθαρά, ώστε ξεχωρίζουν εντελώς από το βάθος, το ανάγλυφο είναι βαθύ, αλλά στις ωραία λειασμένες λαμπερές επιφάνειες δεν φαίνονται τα ίχνη των εργαλείων. Η σύνθεση είναι αρμονική, το σχέδιο πλούσιο και πλαστικό και οι όγκοι μαλακοί και στρογγυλεμένοι: οι βράχοι και τα δέντρα αποδίδονται με τρόπο άνετο και ζωντανό - τα δέντρα δίνουν την εντύπωση ότι πάλλονται από το φύσημα του αέρα. Μέσα στο ωραίο αυτό τοπίο η σκηνή απλώνεται ελεύθερα, σαν ζωφόρος, και διατηρεί την ενότητά της γιατί η μετάβαση από το ένα επεισόδιο στο άλλο γίνεται με φυσικότητα. Οι μορφές προχωρούν προς τα αριστερά αλλά η ροπή του εδάφους προς τα δεξιά δημιουργεί τη χαρακτηριστική μινωική αντικίνηση. Σε σύγκριση με το κύπελλο Α, στο κύπελλο Β το ανάγλυφο είναι πιο στεγνό, το έντονο χάραγμα έχει αφήσει τα σημάδια του στην επιφάνεια του ελάσματος, το τελείωμα είναι λιγότερο έντεχνο, τα περιγράμματα δεν είναι τόσο καθαρά, οι μορφές δεν χαρακτηρίζονται από τόσο μεγάλη πλαστικότητα αλλά αποδίδονται μάλλον με ζωγραφικό τρόπο. Το τοπίο στο κύπελλο Β είναι πιο συμβατικό, οι δύο μικρές ελιές αποδίδονται αφύσικα, και το έδαφος δεν ορίζεται πάντα σαφώς. Παρατηρούμε ότι τόσο οι ταύροι όσο και οι ανθρώπινες μορφές αποδίδονται εδώ με διαφορετικό τρόπο και με σκληρότερο πλάσιμο απ' ό,τι στο κύπελλο Α, αλλά η σκηνή είναι πιο ρωμαλέα. Η όλη σύνθεση στο κύπελλο Β δεν δημιουργεί εντύπωση αβίαστης ενότητας και φαίνεται να διασπάται, κυρίως στον τρόπο με τον οποίον διακόπτονται τα σώματα των ζώων από άλλα στοιχεία: π.χ. το σώμα ενός από τους ταύρους διαιρείται ουσιαστικά στα δύο από ένα φοινικόδεντρο, ενώ τα πίσω πόδια του επιτιθέμενου ταύρου κρύβονται πίσω από το δίχτυ. Τέλος, στο κύπελλο Β οριζόντιες γραμμές στο άνω και στο κάτω μέρος της εικόνας δημιουργούν πλαίσια μέσα στα οποία κινείται η παράσταση.

Οι διαφορές αυτές υποδηλώνουν όχι μόνο ότι τα δύο κύπελλα δεν είναι έργα του ίδιου τεχνίτη, αλλά υποδεικνύουν και ορισμένες βαθύτερες μορφολογικές διαφοροποιήσεις. Πράγματι το κύπελλο Α στέκεται πιο κοντά στη μινωική φυσιοκρατική παράδοση, ενώ το κύπελλο Β εμφανίζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μυκηναϊκής τέχνης. Ορισμένοι ερευνητές έχουν εκφράσει την άποψη ότι το κύπελλο Α είναι γνήσιο μινωικό έργο εισηγμένο στην Ελλάδα, ενώ το κύπελλο Β έχει κατασκευασθεί λίγα χρόνια αργότερα από Μυκηναίο που μιμήθηκε το μινωικό πρότυπο. Η εξακρίβωση όμως της ταυτότητας του εργαστηρίου από το οποίο προέρχονται τα κύπελλα, είναι δυσεπίλυτο πρόβλημα. Τα δύο κύπελλα φαίνονται σύγχρονα. Σύμφωνα με μια τελευταία μελέτη, το εργαστήριο όπου κατασκευάσθηκαν τα δύο κύπελλα βρισκόταν στη Λακωνία, περιοχή γνωστή για τις στενές σχέσεις της με την Κρήτη. Εξάλλου ο θολωτός τάφος στον οποίον βρέθηκαν περιείχε κι άλλα αντικείμενα - κυρίως σφραγίδες - με εμφανή μινωική επίδραση που έχουν αποδοθεί σε μινωίτη καλλιτέχνη.

Τα κύπελλα χρονολογούνται ανάμεσα στο 1500 και το 1450 π.Χ., είναι καθώς φαίνεται λίγο παλαιότερα από τον τάφο. Ήταν έργα τέχνης που βρίσκονταν στην κατοχή του νεκρού και τον συνόδευσαν στην τελευταία του κατοικία.

Τα κύπελλα είναι από τα ωραιότερα δείγματα της πρώιμης ελληνικής τέχνης και ασφαλώς εθεωρούντο καλλιτεχνήματα ήδη στην εποχή τους, όπως και άλλα κύπελλα από πολύτιμα μέταλλα που αναφέρονται με ιδιαίτερο τρόπο στις πινακίδες της Γραμμικής Β, αριστουργήματα μινωικού τύπου που κάθε μυκηναίος ηγεμόνας θα ήθελε να αποκτήσει.

Από τον θολωτό τάφο των Δενδρών προέρχεται ένα εξαίσιο χρυσό κύπελλο που ήταν τοποθετημένο επάνω στο στήθος του νεκρού. Η διακόσμηση είναι έκτυπη και το θέμα της είναι εμπνευσμένο από τον μινωικό θαλάσσιο ρυθμό, αλλά ο τρόπος με τον οποίο αποδίδεται εκφράζει τη μυκηναϊκή τεχνοτροπία. Σ' ένα συμβατικό βραχώδες τοπίο εικονίζονται χταπόδια, ναυτίλοι και δελφίνια. Τα θαλασσινά αυτά θέματα οργανώνονται με τάξη και ευρυθμία σαν να πρόκειται για αυτοτελή "πανό". Τα ζώα είναι αρκετά σχηματοποιημένα, οι ουρές των δελφινιών λίγο βαριές, οι δε ναυτίλοι διατάσσονται σε σειρά. Οι βράχοι επαναλαμβάνονται συνεχώς για να καλύψουν το κενό ανάμεσα στα διάφορα θέματα. Παρατηρείται και εδώ ο φόβος του κενού (horror vacui). Η τεχνική του αγγείου είναι εξαίρετη και ο σοφός τρόπος με τον οποίο συμπλέκονται όλα τα διακοσμητικά θέματα, δημιουργεί έντονη οπτική εντύπωση. Το αντικείμενο αυτό δεν είναι απλό κτέρισμα, αλλά θα ανήκε στα πολύτιμα προσωπικά είδη του νεκρού.

Οι θαλαμωτοί τάφοι της ίδιας εποχής περιείχαν επίσης πλούσια κτερίσματα, όπως ένα εξαιρετικής τέχνης χρυσό κύπελλο που βρέθηκε σε θαλαμωτό τάφο στα Δενδρά. Έχει σχήμα βαθιάς φιάλης με δακτυλιόσχημη βάση. Τα χείλος είναι οκτάλοβο, ενισχυμένο με λεπτή χάλκινη ταινία και εξωτερικά διακοσμημένο με έκτυπα εγκάρσια γραμμίδια. Την ίδια διακόσμηση έχει και η κομψή υπερυψωμένη λαβή που καταλήγει σε παπυρόμορφο άνθος στο σημείο που ενώνεται με το τοίχωμα του αγγείου. Στο κύριο σώμα, ανάμεσα σε δύο έκτυπους ομόκεντρους δακτυλίους με γραμμική διακόσμηση, μια πλατιά ζώνη εικονίζει, με την έκτυπη τεχνική επίσης, μια ατέρμονη σειρά φύλλων κισσού, γνωστό διακοσμητικό θέμα ήδη από τη μινωική Κρήτη, που ο Evans είχε ονομάσει "ιερό κισσό", επειδή το φυτό αυτό είχε καθώς φαίνεται ιερή ιδιότητα. Στο κύπελλο των Δενδρών το θέμα αποδίδεται μ' έναν απλόχωρο και μνημειακό τρόπο, ενώ συγχρόνως συνδυάζεται αρμονικά με το σχήμα. Το αγγείο αυτό ανήκει στα έργα με μινωική έμπνευση, που φέρουν όμως έντονη τη σφραγίδα του νέου, μυκηναϊκού πνεύματος.